Zaćma u psa – przyczyny, objawy, leczenie

Starsze psy bardzo często dotyka problem zaćmy. Polega ona na zmętnieniu soczewki oka, co wiąże się z dysfunkcją widzenia lub całkowitą utratą wzroku. Dla psa niekoniecznie jednak musi stanowić to duży problem, ponieważ, mimo wszystko, potrafi on funkcjonować normalnie. Warto jednak dowiedzieć się na ten temat trochę więcej! W tym odcinku Gosi towarzyszy Finka, 12-letni posokowiec bawarski.

Czym jest zaćma u psa?

Zaćma (cataracta) to ogólna nazwa zaburzeń w obrębie soczewki i jej torebki prowadzących do jej zmętnienia. Wpływa to na widzenie u psa i może doprowadzić do utraty wzroku. Problem może dotyczyć jednego lub obojga oczu. Zaćma z reguły dotyczy psów w wieku starszym, jednak może pojawić się także u szczeniąt. Jej przebieg nie jest jednakowy u wszystkich osobników. W zależności od przyczyny poszczególne przypadki różnią się punktem początkowym oraz tempem rozwoju. Leczenie farmakologiczne w zasadzie nie istnieje, a jedynym sposobem, by pomóc psu widzieć, jest zabieg chirurgiczny. Aby zrozumieć problem zaćmy, warto zapoznać się z podstawowymi informacji dotyczącymi budowy soczewki oka.

Anatomia i fizjologia soczewki

Soczewka to przezroczysta, dwuwypukła, owalna struktura. Zbudowana jest z torebki soczewki, nabłonka oraz włókien soczewkowatych. W jej strukturze wyróżnić można jądro soczewki i korę. Wyróżnia się biegun przedni, który sąsiaduje z tęczówką i źrenicą oka, oraz biegun tylny, który kontaktuje się z ciałem szklistym. Soczewka zawieszona jest na tak zwanych więzadłach podwieszających, zbudowanych z kolagenu.

Główne funkcje soczewki to załamywanie wpadających promieni światła oraz akomodacja. Dzięki zmianom kształtu soczewki oraz napięcia więzadeł i mięśnia rzęskowego możliwe jest przesunięcie ogniskowej, tak by można było oglądać przedmioty zarówno z bliska, jak i z daleka.

Do soczewki nie docierają żadne naczynia krwionośne, a niezbędne składniki odżywcze pobiera ona z cieczy wodnistej. Wszelkie zmiany składu cieczy wpływają więc na jej metabolizm. Do takich zmian może dojść w trakcie zapalenia w obrębie struktur oka, w chorobach metabolicznych czy w zatruciu organizmu. Ten płyn śródgałkowy zawiera przede wszystkim glukozę, niezbędną do prawidłowej pracy soczewki. To właśnie z niej soczewka uzyskuje energię do pracy. Skład chemiczny soczewki to przede wszystkim białka i woda. Zawarte w soczewce białka można podzielić na rozpuszczalne i nierozpuszczalne. Ich proporcje zmieniają się wraz z wiekiem – ilość białek rozpuszczalnych maleje na rzecz nierozpuszczalnych.

W soczewce zachodzi wiele procesów związanych z przemianą energetyczną, odżywianiem, przemianami białkowymi oraz procesów utrzymujących równowagę osmotyczną. Inaczej mówiąc, przez całe życie psa soczewka ulega licznym zmianom biochemicznym i metabolicznym. Starsze białka wędrują do jej wnętrza, czyli do jądra, a nowe pojawiają się na obwodzie. Im jest ich więcej, tym jądro soczewki jest coraz większe i bardziej wyraźne. Określa się to sklerozą jądra. Zauważalna jest ona u psów powyżej 6. roku życia, jednak nie należy mylić tego zjawiska z zaćmą.

Co powoduje zaćmę u psa?

Wszelkie procesy zachodzące w organizmie wpływają na procesy dotyczące białek w obrębie soczewki. Te negatywne czynniki powodują rozwój zaćmy. Nauka do dziś nie potrafi w 100% odpowiedzieć na pytanie, dlaczego dochodzi do mętnienia soczewki u niektórych zwierząt. Trudno jest ustalić konkretną przyczynę. Jak wcześniej wspomniałam, skład białek soczewki jest istotny. Wiemy, że w soczewce o zmniejszonej przezierności ilość białek nierozpuszczalnych jest zdecydowanie wyższa niż rozpuszczalnych. Dochodzi również do zmian osmotycznych, zmian składu jonów. Pobudzane są także enzymy proteolityczne, które powodują uszkodzenie struktur soczewki. Wszystkie te zjawiska prowadzą do pękania włókien i niszczenia komórek soczewki, co powoduje utratę jej przezierności i określane jest właśnie jako zaćma. Rzadko kiedy zaćma rozwija się nagle na całej powierzchni soczewki. Zazwyczaj proces obejmuje ją stopniowo.

Wyróżnia się 4 etapy rozwoju zaćmy: początkowa, niedojrzała, dojrzała i przejrzała – w której dochodzi do resorpcji soczewki. W zależności od stopnia rozwoju zaćma osłabia zdolność widzenia. W początkowych stadiach, o ile pies może mieć problem z widzeniem w ostrym świetle, o tyle wieczorami i nocą nie będzie odczuwał większej różnicy. Najbardziej zauważalne osłabienie wzroku bądź nawet ślepotę stwierdza się w dojrzałej i przejrzałej postaci zaćmy. Czas, w jakim zaćma osiągnie postać dojrzałą, jest zmienny osobniczo i zależy od przyczyny zmian. Jak można się domyślać, uwarunkowane jest to wieloma czynnikami. Zazwyczaj czas do osiągniecia ostatnich stadiów zaćmy trwa wiele miesięcy, a nawet kilka lat.

Rodzaje zaćmy u psa

Zaćmę dzielimy na wrodzoną – rozwojową lub dziedziczną – oraz nabytą, w ramach której rozróżniamy zaćmę pourazową, zaćmę cukrzycową (metaboliczną), toksyczną (po zatruciu lekami lub toksynami) oraz niedoborową (związaną z niedożywieniem).

Zaćma dziedziczna

Jest to najczęściej spotykany rodzaj zaćmy u psów. Wyróżniono aż 59 ras mających predyspozycje do rozwoju choroby. Można więc doszukiwać się u nich czynnika dziedzicznego. Należą do nich między innymi: charty afgańskie, boston terriery, golden retrievery, labradory, owczarki niemieckie, pudle miniaturowe, sznaucery miniaturowe, rottweilery, staffordshire bull terriery, west highland white terriery. Literatura naukowa dotycząca dotkniętych tą wadą ras podaje konkretny wiek, w jakim można się spodziewać pierwszych zmian w soczewce, oraz ich położenie. I tak np. u golden retrieverów pierwsze zmiany w soczewce pojawić się mogą już ok. 6 miesiąca życia i obejmują zmętnienie podtorebkowe.

Taka dokładna charakterystyka jest niezwykle ważna zarówno dla hodowców, jak i dla lekarzy weterynarii. Zaćma dziedziczna może rozwinąć się w każdym wieku, jednak najczęściej dotyczy psów młodych, ale pojawia się także u tych w wieku średnim i starszych. Wiemy, że dziedziczenie może odbywać się w sposób dominujący lub recesywny. A nawet u jednej rasy dziedziczenie może odbywać się zarówno w jeden, jak i w drugi sposób. Nie jest więc to sprawa na tyle prosta, by u wszystkich ras móc zbadać określone geny i nie rozmnażać osobników obciążonych chorobą. Dla niektórych ras dostępne są badania genetyczne na nosicielstwo genu odpowiedzialnego za rozwój zaćmy. Jest to szczególnie istotne u psów, które mają być rozmnażane, i jeśli jest taka możliwość, warto wykluczyć nosicielstwo tej choroby.

Zaćma wrodzona nie zawsze oznacza genetyczną (dziedziczną). Może bowiem wynikać z zaburzeń w rozwoju płodu pod wpływem działania czynników ze strony matki lub innych chorób okulistycznych bądź wad płodu.

Zaćma pourazowa

Przyczyną tego rodzaju zaćmy, jak sama nazwa wskazuje, jest uraz. Powodem są przede wszystkim ciała obce. Wymienia się tutaj najczęściej kocie pazury czy kolce, które potrafią wbić się głęboko w gałkę oczną, przebijając torebkę soczewki. Powoduje to przepływ cieczy wodnistej i degenerację włókien soczewki. Postęp takiej zaćmy jest bardzo szybki, a mętnienie można zauważyć już po kilku godzinach od urazu. Drobne otwory w torebce potrafią samoistnie się zrosnąć, jednak blizna i zmętnienie pozostaną, a nawet mogą się powiększać. Większe otwory w soczewce należy jak najszybciej opracować chirurgicznie. Tego typu urazom często towarzyszą zapalenie błony naczyniowej wywołane antygenem soczewkowym (LIU) oraz wtórne zakażenia wewnątrzgałkowe. Wymagają one leczenie farmakologicznego.

Zaćma cukrzycowa

Inaczej nazywana metaboliczną. Dotyczy zawsze obojga oczu i co jest dość charakterystyczne – ma bardzo gwałtowny przebieg. Wszystko dlatego, że nadmiar glukozy we krwi wywołuje nieco inne przemiany cukrów w obrębie soczewki, sprawiając, że staje się ona hiperosmolarna. Następuje więc przepływ cieczy wodnistej do soczewki, jej pęcznienie, a w konsekwencji degeneracje białek. Zjawisko to określa się jako zaćmę pęczniejącą.

Zaćma u szczeniąt

U szczeniąt najczęściej pojawia się wcześniej wspomniana zaćma dziedziczna. Tego rodzaju wada u młodych szczeniąt nie jest prosta w leczeniu i nie zawsze kwalifikuje się do zabiegu operacyjnego. Szczeniaki, które od urodzenia obarczone są zaćmą, należy konsultować w specjalistycznych ośrodkach okulistyki weterynaryjnej.

Zaćma żywieniowa

Dawniej była diagnozowana przede wszystkim u osieroconych szczeniąt karmionych niepełnowartościowym, ubogim w aminokwasy preparatem mlekozastępczym. Zaćma ta nie wymaga zazwyczaj operacji chirurgicznej, a leczenie farmakologiczne oraz pełnowartościowe posiłki przynoszą korzystne efekty i zatrzymują procesy mętnienia soczewki.

Zaćma starcza

Zaćma starcza to nieodwracalny proces związany ze starzeniem się psa. Wszystkie psy w wieku 13 lat mają rozwiniętą już w jakimś stopniu zaćmę starczą. Jednak nie u każdego osobnika rozwija się ona jednakowo. Wpływ na zmianę przejrzystości soczewki mają wspominane zachodzące w niej przemiany białek i jonów. Stopniowo niewielka zaćma soczewki z wiekiem nabiera siły. Soczewkę porównać można do koła od roweru ze szprychami. Na początku starcze procesy mętnienia obejmują jedynie pojedyncze jej szprychy, a z biegiem czasu jest ich coraz więcej i zajmują całą powierzchnię. Etap końcowy to postać dojrzała zaćmy, która mocno ogranicza zdolność widzenia. Postęp zmian, a zatem i choroby u starszych psów jest dość wolnym procesem.

Objawy zaćmy u psa

Na początku choroby można nie zauważyć, że pies traci wzrok. Jak już wspominałam, w pierwszych etapach rozwoju zaćmy wieczorami, gdy źrenica jest rozszerzona, zwierzę widzi praktycznie normalnie. Ponadto pies w doskonały sposób sobie radzi, kompensując słaby wzrok innymi zmysłami. Przede wszystkim chodzi tu o węch, który pies ma kilkaset razy bardziej rozwinięty niż człowiek. Wraz z postępem choroby jednak właściciel zauważa niepokojące zachowania takie, jak: wpadanie na przedmioty, patrzenie w innym kierunku niż pies powinien, trudności w odnalezieniu ulubionej zabawki czy smakołyku. Zauważalny jest także brak odpowiedniej reakcji w nowym środowisku i otoczeniu. Psy zaczynają być bardziej nieśmiałe czy niepewne, a czasami nawet strachliwe. Niekiedy właściciela zaczyna niepokoić sama zmiana wyglądu gałki ocznej. Często pojawiają się widoczne zamglenie lub białe cienie w soczewce oka. Zauważyć to można przede wszystkim, gdy źrenica jest rozszerzona, czyli wieczorami, w półświetle.

Diagnostyka zaćmy u psa

Badanie okulistyczne w celu określenia stanu soczewki należy przeprowadzić na rozszerzonej źrenicy. W tym celu trzeba zakropić oczy odpowiednim preparatem. Najczęściej używa się 1% tropikamidu lub 1% atropiny. Najlepiej psa badać w ciemnym pomieszczeniu, przy użyciu specjalistycznej lampy szczelinowej. Istotne jest także badanie neurookulistyczne, czyli badanie podstawowych odruchów neurologicznych. Elektroretinografia (ERG) to badanie elektrofizjologiczne, które określa czynność siatkówki oka. Polega na zbadaniu zmian czynnościowych potencjału powstającego pod wpływem światła, czyli na badaniu czynności fotoreceptorów siatkówki. Badanie to jest niezwykle istotne, by móc określić, czy pies widzi. Podczas zwykłego badania klinicznego u psów z zaćmą może być to trudne. USG gałki ocznej i oczodołu to badanie, które także należy wykonać u psów z rozwiniętą zaćmą. Pozwala ono na sprawdzenie struktur znajdujących się za zmienioną soczewką (czyli ciała szklistego oraz siatkówki, w tym dna oka), których kontrola w badaniu okulistycznym nie jest możliwa. Pamiętaj, zawsze należy zbadać dwoje oczu, nawet gdy jedno z nich wydaje się zdrowe.

Badanie okulistyczne nie wymaga całkowitego znieczulenia psa. Pamiętajmy jednak, że jeśli takie badanie jest dla niego niekomfortowe, bolesne, jeśli pies reaguje w tracie silnym stresem czy też wykazuje zachowania agresywne, należy go poddać sedacji. Dzięki pełnemu badaniu okulistycznemu jesteśmy w stanie lepiej określić poziom zaawansowania zaćmy, zaproponować leczenie oraz określić rokowanie dla psa.

Leczenie farmakologiczne zaćmy

We wczesnych stadiach zaćmy wprowadza się leczenie farmakologiczne. Ma ono na celu przede wszystkim zatrzymanie lub spowolnienie procesów mętnienia soczewki. Niektórzy lekarze przepisują także suplementy zawierające silne antyoksydanty, w tym witaminę E, A czy C. Istnieją liczne preparaty zawierające acetylokarnozynę, aspirynę czy lanosterol stosowane w leczeniu zaćmy. Warto jednak wiedzieć, że póki co nie istnieje lek, który spowoduje cofnięcie się zmian lub zatrzymanie procesu mętnienia w soczewce.

Zabieg operacyjny – usuwanie zaćmy u psa

Jedyną formą leczenia zaćmy jest zabieg operacyjny. Kwalifikacja do niego opiera się na pełnym badaniu okulistycznym. Należy określić rodzaj oraz położenie zmian w soczewce, by dojść, jaka jest przyczyna zaćmy, oraz wykluczyć inne choroby okulistyczne. Część pacjentów może wykazywać zapalenie błony naczyniowej wywołane antygenem soczewkowym (LIU), które należy odpowiednio przeleczyć, szczególnie gdy pacjent kwalifikowany jest do zabiegu.

Najczęstszą formą zabiegu jest fakoemulsyfikacja, stosowana w celu usunięcia zmienionej soczewki. Zabieg wykonuje się w pełnej narkozie. Wymaga on jedynie niewielkiego nacięcia rogówki, otwarcia przedniej torby soczewki (niekiedy wykonuje się to za pomocą lasera), wprowadzenia sondy oraz rozbicia zmienionych elementów ultradźwiękami fakoemulsyfikatora. W wyniku takiego działania powstaje tak zwana emulsja. Następnie urządzenie przepłukuje soczewkę i aspiruje pozostałości. Przedstawiony przeze mnie opis jest bardzo ogólnikowy. Zabieg ten wymaga sprawności i doświadczenia chirurga oraz specjalistycznego sprzętu, dlatego nie każdy gabinet weterynaryjny oferuje tego typu usługi. Im mniejsze zmiany w soczewce, tym zabieg jest szybszy, a ryzyko powikłań mniejsze. Najczęstszym skutkiem ubocznym zabiegu jest zmiana kształtu źrenicy, jednak jest to jedynie defekt kosmetyczny.

Poważniejsze, ale zdecydowanie rzadsze powikłania to uszkodzenie rogówki, zrosty włóknikowe w komorze przedniej oka, krwotoki, zapalenie błony naczyniowej, jaskra oraz uszkodzenie, zmętnienie tylnej torebki soczewki. Rekonwalescencja i gojenie po zabiegu trwają kilka dni. Wymagają podawania ogólnoustrojowych leków przeciwzapalnych i przeciwbólowych, niekiedy i antybiotyków. Stosuje się także leki miejscowe, w tym zapobiegające rozwojowi jaskry. Istotne są także regularne kontrole w gabinecie oraz pilnowanie ścisłego harmonogramu podawania psu kropli. Jest to tak zwane leczenie pooperacyjne, które jest tak samo ważne, jak sam zbieg. Zatem efekt końcowy terapii zależy od wspólnej pracy zarówno lekarza chirurga, jak i opiekuna psa.

Istnieje także możliwość założenia sztucznej soczewki w oku u psa, o ile nie ma ku temu przeciwskazań. Oko bez soczewki wykazuje tak zwaną nadwzroczność, czyli dalekowzroczność. Jednak gdy nie uda się psu wszczepić sztucznej soczewki, nie znaczy to, że będzie niewidomy. Jest to często zaskoczenie dla opiekunów psów. W odróżnieniu od człowieka pies zdecydowanie lepiej radzi sobie bez soczewki, a dzięki sprawnej rogówce widzi. Decyzje, czy należy założyć psu sztuczną soczewkę, podejmuje lekarz po zbadaniu pacjenta, a niekiedy ostateczna decyzja zapada w trakcie zabiegu fakoemulsyfikacji.

Postępowanie z psem, który cierpi na zaćmę

Jeśli masz psa z zaćmą, szczególnie w starszym wieku, postępuj z nim w przemyślany sposób. Nie narażaj go na wypadki, szczególnie w miejscach, do których jest przyzwyczajony m.in. nie przestawiaj mebli w domu, nie zmieniaj położenia misek czy jego posłania. Nie ograniczaj mu podróżowania ani wysiłku fizycznego (chyba że z zalecenia lekarza), ale zapewniaj mu je w bezpieczny sposób. Postaraj się też nie zabierać go do nowych miejsc, gdzie są np. długie, kręte schody. Pamiętaj, że taki pies na spacerze musi podlegać także innej kontroli. Musimy uważniej wybierać teren, w który się wybieramy, czy kontrolować obecność innych zwierząt i psów. Jednak to, że zwierzak jest niedowidzący czy niewidomy, nie oznacza, że nie ma potrzeby zabawy, pieszczot czy długich spacerów. Wszystkie leki podawaj regularnie zgodnie z zaleceniami. Jeśli pies kwalifikuje się do zabiegu, to warto go wykonać. Cena takiej terapii faktycznie jest dość spora. Skuteczność zabiegu określa się na powyżej 95%, czyli bardzo wysoko. Warto to więc na spokojnie przemyśleć, jeśli można zwrócić wzrok pupilowi.

Podsumowanie

Jeśli zauważysz, że Twój pies traci wzrok, bądź widzisz zmianę barwy oka w centralnej jego części, to koniecznie zgłoś się do lekarza weterynarii. Opiekunowie psów często określają to zjawisko jako zamglenie oczu czy pojawienie się białych i mętnych cieni. Jeśli masz młodego psiaka i wydaje Ci się, że z jego oczami jest coś nie tak, jak najszybciej udaj się do specjalisty. W takim przypadku czas ma znaczenie, im szybsze rozpoczęcie terapii, tym lepsze rokowania.