Spis treści:
- 1. Kwasy wielonienasycone z rodziny omega-3 (n-3)
- 2. Stosunek kwasów omega n-6 do n-3
- 3. Źródła dha i epa
- 4. Wytyczne żywieniowe dla epa i dha
- 5. Znaczenie dha i epa
- 5.1 Układ kostno-stawowy
- 5.2 Układ sercowo-naczyniowy
- 5.3 Układ pokarmowy
- 5.4 Układ nerwowy
- 5.5 Nerki
- 5.6 Skóra
- 6. Dha i epa na każdym etapie życia psa
- 7. Potencjalne działania niepożądane
- 8. Podsumowanie
Tłuszcze są najbardziej skoncentrowanym źródłem energii, witamin rozpuszczalnych w tłuszczach oraz kwasów tłuszczowych. Są składnikami, bez których niemożliwe jest skomponowanie prawidłowej diety psa i kota. Podstawowe składniki tłuszczu – kwasy tłuszczowe – pełnią w organizmie ważne funkcje, w tym budulcowe i przeciwzapalne. Większość z nich jest syntetyzowana w organizmie psa (nasycone – SFA, saturated fatty acids, niektóre nienasycone – UFA, unsaturated fatty acids). Organizm psa nie ma zdolności syntezy wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (PUFA, polyunsaturated fatty acids) ani z rodziny Omega-3, ani Omega-6. Powodem tego jest brak układów enzymatycznych zdolnych do wprowadzania wiązań podwójnych w pozycjach Omega-3 i n-6. Z tego powodu kwasy te muszą być dostarczane bezpośrednio z dietą naszego czworonoga. Dlatego nazywane są niezbędnymi (egzogennymi) kwasami tłuszczowymi (NNKT, EFA, essential fatty acids).
Kwasy wielonienasycone z rodziny Omega-3 (n-3)
Spośród PUFA swoiste biologiczne działanie wykazują głównie kwasy z rodziny Omega-3. Przedstawicielem kwasów z rodziny Omega-3, a jednocześnie metabolitem do dalszych przemian jest kwas α-linolenowy (ALA; 18:3, n-3). ALA, w wyniku następujących po sobie procesów desaturacji i elongacji, jest metabolizowany do długołańcuchowych wielonienasyconych pochodnych kwasów eikozapentaenowego (EPA; 20:5, n-3) oraz dokozaheksaenowego (DHA; 22:6, n-3). Jednak synteza EPA i DHA z ALA u mięsożerców jest zerowa, dlatego muszą one być dostarczane z codzienną dietą psa czy kota.
Stosunek kwasów Omega n-6 do n-3
Kwasy tłuszczowe z rodziny Omega-3 i Omega-6 rywalizują ze sobą o te same enzymy (desaturazy), stąd też niewłaściwy stosunek ilości PUFA Omega-6 do n-3 w diecie może redukować korzystne efekty biologicznego działania EPA i DHA z n-3. W celu osiągnięcia oczekiwanych efektów podaży pochodnych n-3 należy zmniejszyć dostarczanie z dietą psa kwasów n-6 oraz zwiększyć Omega-3. Alternatywnym postępowaniem może być podawanie suplementów EPA i DHA. Należy zachować właściwy stosunek kwasów Omega-6 do Omega-3, który powinien wynosić 1:1 lub wartość jak najbardziej zbliżoną do tego stosunku. Współczesna dieta psa (wysoce przetworzona, wspierana głównie tłuszczami roślinnymi) dostarcza głównie n-6, a stosunek Omega-6 do Omega-3 przekracza nawet 20:1, co prowadzi do wielu chorób u naszych czworonogów (schorzeń układu krążenia, niedokrwiennej choroby serca, otyłości, a przede wszystkim nowotworów). Badania przeprowadzone na psach wykazały, że modyfikacja diety opierająca się na właściwej podaży Omega-6 w stosunku do Omega-3 (1,4:1), już po 8 tygodniach miała pozytywny wpływ na oceniane parametry krwi zwierząt. Ważny jest stosunek n-6 do n-3, który można wyrównać stosowaniem np. oleju lnianego (o wysokiej zawartości ALA), ale nie dostarczy to kluczowych dla zdrowia naszych czworonogów EPA i DHA.
Źródła DHA i EPA
Naturalnym źródłem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny n-3, a zwłaszcza kwasu EPA i DHA, są głównie ryby oraz oleje z nich wytwarzane, a także algi i fitoplankton morski. Na uwagę zasługują zwłaszcza tłuste ryby morskie, między innymi makrela, śledź, sardela i łosoś. Występowanie kwasów tego typu zależy nie tylko od gatunku i stanu fizjologicznego ryb, ale również od pory roku i akwenu, w którym odbywa się połów. Ryby z zimnych mórz północnych (np. makrela, łosoś czy śledź atlantycki) zawierają więcej EPA, natomiast z ciepłych południowych (tuńczyk, sardela) – DHA. Ryby gromadzą w organizmie kwasy z pobieranego fitoplanktonu i zooplanktonu, zasobnego w mikroalgi wytwarzające kwasy EPA i DHA. Także niektóre gatunki ryb śródlądowych zawierają stosunkowo wysoki poziom kwasów n-3.
Olej pozyskiwany z kryla różni się od oleju z ryb tym, że obecne w nim kwasy tłuszczowe znajdują się przede wszystkim w fosfolipidach, a nie jak w oleju z ryb w triacyloglicerolach.
Do produkcji suplementów diety dla psów często wykorzystywany jest także tran.
TRAN (oleum jecoris aselli) – ciekły tłuszcz otrzymywany ze świeżej wątroby dorsza atlantyckiego lub innych ryb z rodziny dorszowatych. Jego skład jest zróżnicowany i zawiera różnorodne kwasy tłuszczowe, głównie nienasycone, w tym znaczne ilości EPA, i DHA, a także witaminy D i A oraz cholesterol. Niektóre dostępne preparaty są wzbogacone w witaminę E. Tran z wątroby dorsza zawiera około 250 µg witaminy D na 100 g produktu (10 000 IU/100 g). Dla porównania śledź w takiej samej ilości zawiera tylko 19 µg wit. D. Tran to także bogactwo witaminy A, w 100 g jest jej 3,000 µg (10 000 IU). Pamiętajmy, że nadmiar wit. A, czyli hiperwitaminoza, może spowodować istotne zmiany w organizmie (szczególnie u kota) – źle wpływa na metabolizm kości, powodując zmiany w układzie szkieletowym. Również nadmiar wit. D może być toksyczny, prowadząc do hiperkalcemii. Dlatego też kupując tran, warto patrzeć na ilość zawartych w nim składników. A przede wszystkim na to, czy pochodzi od ryb dorszowatych, czy nie, ponieważ wszystkie inne – na przykład olej z wątroby rekina czy halibuta – nie są tranem, choć też mają wiele cennych właściwości. Wybierając tran, należy zwrócić uwagę na etykietę i stężenie kwasów EPA i DHA. Im będzie ono większe, tym lepszej jakości jest tran.
Algi (Crypthecodinium cohnii) – oleje pozyskiwane m.in. z hodowli mikroalg Crypthecodinium cohnii zawierają około 40% DHA (przy nieznacznej ilości innych nienasyconych kwasów tłuszczowych). Takie źródło DHA nazywa się skrótowo DHASCO (ang. DHA single cell oil).
Pamiętajmy, że źródła kwasów z rodziny Omega-3, jak siemię lniane, nasiona chia, nasiona konopi, orzechy włoskie, oleje takie, jak np. lniany, konopny, nie zawierają EPA i DHA, a jedynie kwas α-linolenowy, jednak jego spożycie nie przekłada się na poziom EPA i DHA w organizmie psów.
Wytyczne żywieniowe dla EPA i DHA
W aktualnych zaleceniach żywieniowych dla psów (FEDIAF) przedstawione są zalecane najniższe poziomy sumy EPA + DHA w diecie tylko w okresie wzrostu i w okresie reprodukcji na poziomie 0,13 g na 1000 kcal. Dla kotów zaleca się 0,03 g EPA + DHA na 1000 kcal (NRC 2006).
Istnieje pogląd, że ilość DHA w diecie powinna wynosić 50 mg/kg masy ciała. Podawanie w diecie dorosłych psów przez 9 miesięcy zestryfikowanego DHA w dziennych dawkach 150, 1000 i 2000 mg na 1 kg masy ciała okazało się bezpieczne z punktu widzenia toksykologicznego. Doświadczenie pokazało, że suplementacja na poziomie 150 mg/kg m.c. jest wystarczająca do osiągnięcia maksymalnego skumulowania DHA w tkance mózgowej.
Znaczenie DHA i EPA
Kwasy DHA i EPA są kluczowe na każdym etapie życia psa i kota (szczenię, kocię, dorosły, senior) i wywołują różne pozytywne efekty biologiczne. Kwas EPA pobudza głównie układ sercowo-naczyniowy. Kwas DHA jest ważny dla prawidłowego rozwoju i działania układu nerwowego, głównie mózgu oraz siatkówki oka. DHA odgrywa kluczową rolę w rozwoju układu nerwowego zachodzącym podczas życia płodowego. Podkreśla się zasadnicze znaczenie DHA dla prawidłowego rozwoju i działania mózgu, ośrodkowego układu nerwowego, narządu wzroku oraz spermatocytów. Kwas ten należy do podstawowych składników błon komórek nerwowych, dzięki czemu wywiera wpływ na rozwój i funkcjonowanie układu nerwowego. Występuje również w fosfolipidach siatkówki (około 45% wszystkich lipidów). W siatkówce DHA pełni funkcję neuroprotekcyjną i promującą przetrwanie fotoreceptorów oka. U ssaków dużo DHA znajduje się w mięśniu sercowym i w plemnikach. Świadczy to o istotnej roli tego kwasu w prawidłowym funkcjonowaniu narządów i komórek. DHA ma znaczenie w rozwoju młodych organizmów, a później – w utrzymaniu właściwej homeostazy u starszych psów. Obniżenie zawartości DHA wywiera niekorzystny wpływ na czynności poznawcze i behawioralne u psów.
Lista właściwości i zastosowań terapeutycznych kwasów EPA i DHA jest obszerna.
Zwraca się uwagę na ich zasadnicze znaczenie w rozwoju młodych organizmów. Kwas DHA razem z EPA mają także duże znaczenie w prawidłowym rozwoju płodu. U ssaków w czasie ciąży, przede wszystkim pod koniec ciąży, ma miejsce największa retencja DHA w układzie nerwowym płodu. Podawanie NNKT sukom w ciąży skutkuje poprawą rozwoju mózgu u szczeniąt. Zalecana jest ich suplementacja także kilka tygodni po porodzie, ponieważ w momencie narodzin mózg nadal ulega przemianom i swój pełny rozwój osiąga około 5. tygodnia życia. Badania na szczeniętach dowiodły, że zwierzęta, którym podawano DHA w postaci oleju rybiego, osiągały znacznie lepsze wyniki w nauce nowych komend i w teście labiryntowym. Ponadto szczenięta miały w surowicy znacznie wyższe miana przeciwciał przeciw wirusowi wścieklizny niż zwierzęta, u których nie stosowano suplementacji.
Układ kostno-stawowy
Choroba zwyrodnieniowa stawów ma komponent zapalny. Kwas arachidonowy (AA, C20:4, n-6) wchodzi w skład błony komórkowej, która w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów zostaje uszkodzona. Następstwem metabolizmu tego kwasu jest powstawanie komponentów reakcji zapalnej (prostaglandyny, leukotrieny, tromboksan). Mechanizm działania wielu leków wykorzystywanych w terapii osteoartrozy (OA, osteoarthritis) polega na blokowaniu tej konwersji AA, dzięki czemu rozwój stanu zapalnego zostaje zahamowany. Dieta bogata w kwasy tłuszczowe z rodziny Omega-3 (zwłaszcza EPA) zmienia skład lipidowy błon komórkowych, zmniejszając w nich zawartość kwasu arachidonowego jako prekursora czynników zapalnych. Wykazano działania – głównie kwasu EPA – mające na celu zwalczanie procesu zapalnego. Stosowanie u psów przez 3 miesiące diety wzbogaconej olejem rybnym, zawierającej 1,75 g EPA i 2,2 g DHA na 1 kg pożywienia (w przeliczeniu na suchą masę) zmienia skład lipidowy błon komórkowych, zmniejszając w nich zawartość kwasu arachidonowego jako prekursora czynników zapalnych. Psy żywione pokarmem o wysokiej zawartości kwasów tłuszczowych Omega-3 oraz witaminy E wykazywały poprawę w postaci zmniejszenia się kulawizny powodowanej przez chorobę zwyrodnieniową stawów. Zalecana dawka EPA w diecie, pozwalająca na osiągnięcie ogólnoustrojowych efektów przeciwzapalnych, to 40-100 mg/kg m.c. W innym badaniu przy podawaniu kotom dotkniętym chorobą zwyrodnieniową stawów przez 10 tygodni 1,53 g EPA i 0,31 g DHA na 1000 kcal wykazano zauważaną przez właścicieli zwiększoną sprawność ruchową.
Suplementacja np. olejem rybim może być zalecana szczególnie u zwierząt z osteoartozą, które nie mogą otrzymywać niesteroidowych leków przeciwzapalnych lub innych leków przeciwbólowych. Jednym z czynników powodujących ból w chorobie zwyrodnieniowej jest stan zapalny. Zmniejszenie go jest więc kluczowym elementem leczenia i zwiększenia komfortu chorego psa.
Układ sercowo-naczyniowy
Głównym celem dietoterapii w chorobach serca jest utrzymanie właściwej masy ciała i kondycji zwierzęcia oraz poprawa komfortu jego życia. Spośród dodatków istotną rolę pełnią poza L-karnityną i tauryną również kwasy EPA i DHA. W chorobach serca dochodzi do znacznego obniżenia zawartości obu kwasów w surowicy oraz w innych tkankach organizmu. Jako składniki diety kardiologicznej zabezpieczają między innymi przed spadkiem lub całkowitą utratą apetytu. Ich działanie polega na obniżeniu produkcji cytokin prozapalnych, które w podwzgórzu hamują uczucie głodu. Właściwy skład błon zapewnia odpowiednie przewodzenie impulsów nerwowych, co jest szczególnie ważne dla prawidłowego funkcjonowania mięśnia sercowego. Optymalna dawka w diecie kardiologicznej nie jest znana, ale najczęściej spotka się dwa sposoby dawkowania – 25 mg EPA i 18 mg DHA na 1 kg masy ciała lub 40 mg EPA i 25 mg DHA na 1 kg masy ciała. U psów cierpiących na komorowe zaburzenia rytmu serca uzyskano satysfakcjonujące wyniki przy podawaniu oleju rybnego zawierającego 780 mg EPA i 497 mg DHA. U psów z migotaniem przedsionków otrzymujących dziennie 1 g EPA i DHA stwierdzono znacznie lepsze parametry fizjologiczne serca w porównaniu z psami otrzymującymi placebo.
Udowodniono także, że EPA i DHA wykazują korzystny wpływ na metabolizm lipidów, redukując stężenie triglicerydów i cholesterolu w osoczu krwi. W leczeniu psów z hiperlipidemią najczęściej stosuje się dietę niskotłuszczową, ale wskazane jest, by nie było to kosztem PUFA. Dlatego zaleca się podawanie psom np. kapsułek z olejem rybim w dawce około 120 mg EPA i DHA na 1 kg masy ciała.
Układ pokarmowy
Kwasy EPA i DHA mają również korzystny wpływ na układ pokarmowy – wygaszają stany zapalne i zapobiegają ich powstawaniu. Są kluczowym elementem modelującym mikrobiotę jelit. W przypadku postępowania żywieniowego u zwierząt z dysfunkcją przewodu pokarmowego kwasy te są ważne przede wszystkim ze względu na to, że stanowią cenne źródło energii oraz wykazują właściwości przeciwzapalne. Nieswoiste zapalenia jelita są często występującymi zaburzeniami funkcjonowania przewodu pokarmowego u psów. Często zaleca się wówczas modyfikację profilu tłuszczowego diety na korzyść kwasów n-3. Wynika to z ich zdolności do hamowania produkcji cytokin prozapalnych przez komórki układu odpornościowego. W organizmie większość kwasów Omega-6 jest metabolizowana do kwasu arachidonowego, który następnie przy udziale cyklooksygenazy 2 (COX-2) i lipooksygenazy (LOX) jest metabolizowany do bardzo silnych mediatorów prozapalnych.
Uważa się, że nieleczone choroby zapalne jelit (podobnie jak i innych tkanek) związane z przewlekłym stanem zapalnym niosą ryzyko rozwoju zmian rakowych prowadzących do nowotworów jelit. Nowotwory te diagnozowane są najczęściej u psów i kotów, głównie starszych. W przypadku psów większość nowotworów dotyczy odcinka jelita grubego i są to głównie gruczolakoraki, natomiast u kotów nowotwory rozwijają się w jelicie cienkim, najczęściej w postaci chłoniaków. W profilaktyce raka jelita grubego pewną rolę mogą odgrywać również kwasy EPA i DHA, które przypuszczalnie mają właściwości antyneoplastyczne w okrężnicy. Mechanizmy ich ochronnej roli są różnorodne, lecz nie zostały do końca poznane. Mogą wynikać z ingerencji na każdym etapie kancerogenezy: inicjacji, promocji i progresji, dzięki zdolności hamowania proliferacji, indukowania apoptozy, promowania oraz różnicowania komórek, a także działaniu przeciwzapalnemu. Ponadto zwraca się uwagę, że włączenie do diety psa kwasów Omega-3 może również prowadzić do zahamowania kaskady przemian kwasu arachidonowego, który z kolei charakteryzuje się silnym działaniem prozapalnym, wiązanym z promocją procesu kancerogenezy.
Układ nerwowy
W układzie nerwowym występuje największa, zaraz po tkance tłuszczowej, koncentracja lipidów. Lipidy te w głównej mierze stanowią wielonienasycone kwasy tłuszczowe, przede wszystkim kwasy arachidonowy i DHA. Ze względu na intensywny metabolizm kwas EPA po przekroczeniu bariery krew-mózg ulega gwałtownej β-oksydacji. Źródłem DHA dla mózgu są kwasy dostarczane wraz z pożywieniem. PUFA z grupy n-3, a zwłaszcza DHA, są obecne w siatkówce i odgrywają ważną rolę w prawidłowym jej funkcjonowaniu. Brak DHA prowadzi do zwyrodnienia plamki żółtej i ślepoty.
W mózgu wraz z wiekiem następuje spadek zawartości DHA. Zmiany w metabolizmie DHA i obniżanie się jego zawartości w mózgu są uznawane za czynniki przyczyniające się do pogorszenia zdolności poznawczych, postępującego wraz z wiekiem. Szereg badań przeprowadzonych na zwierzętach dowodzi, że wzbogacanie diety w długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny Omega-3 może poprawić zdolności uczenia się i zapamiętywania u seniorów. Wykazano, że suplementacja DHA jest skutecznym narzędziem poprawy funkcjonowania mózgu u psów w podeszłym wieku. U psów na diecie wzbogaconej w antyoksydanty i 0,01% DHA stwierdzono także istotną poprawę behawioru w porównaniu z grupą kontrolną. U psów agresywnych, bez innych zdiagnozowanych chorób neurologicznych, wykazano niższą zawartość DHA we krwi w porównaniu z grupą kontrolną. Nie zaobserwowano różnic w zawartości kwasu arachidonowego czy EPA. Dlatego suplementacja diety psów kwasami z rodziny n-3 w tym przypadku mogłaby być wskazana w celu obniżenia agresji.
