Wścieklizna u psa – przyczyny, objawy, leczenie i profilaktyka

Czym jest wścieklizna u psów – wirus wścieklizny

Na samym wstępie należy przedstawić przyczynę tej choroby, czyli czynnik etiologiczny. Jest to wirus o charakterze neurotropowym, z rodzaju Lyssavirus, należącego do rodziny Rabdoviridae. Lyssavirus obejmuje dużą grupę wirusów, bo aż 18 gatunków. To nie tylko wirus klasycznej wścieklizny, ale też inne, w tym chociażby występujące w Polsce wirusy europejskiej wścieklizny nietoperzy. Tak więc rodzaj Lyssavirus dzielimy na cztery grupy filogenetyczne, różniące się antygenowością, a także i chorobotwórczością. Wściekliznę klasyczną, o której mowa w artykule, wywołuje Lyssavirus rabies (RABV) znajdujący się w pierwszej filogrupie. Tu również znajdziemy wirusa europejskiej wścieklizny u nietoperzy (EBLV-1 i -2) czy afrykański Duvenhage lyssavirus. W drugiej filogrupie znajdują się wirusy o nieco mniejszej chorobotwórczości, np. afrykański Lagos bat virus czy Mokola virus. W trzeciej i czwartej filogrupie znajdują się gatunki wirusa o niewielkiej odmienności, niestanowiące zagrożenia dla człowieka.

Lyssavirus to jednoniciowy wirus RNA. Jest dość wrażliwy na wysoką temperaturę i światło słoneczne. W temp 37°C ginie po 5 dniach. Odporny jest natomiast na niskie temperatury i procesy gnilne. Wirusa można łatwo usunąć podczas dezynfekcji ze względu na wrażliwość na detergenty (formalinę, etanol, mydła) czy światło UV.

Jak rozprzestrzenia się wścieklizna? Drogi zakażenia

Wirus wścieklizny jest mocno rozpowszechniony na całym świecie. Jest tylko kilka państw wolnych od tej choroby. Wrażliwe na zachorowanie są zwierzęta stałocieplne czyli ssaki. U ptaków, gadów i ryb ze względu na odmienną temperaturę ciała nie notuje się zachorowań. Warto także zaznaczyć, że nie stwierdzono nigdy wścieklizny u szczurów ani innych gryzoni.

Trzeba tu wspomnieć o dwóch obiegach epidemiologicznych (cyklach) wirusa wścieklizny w środowisku:

• Cykl miejski – to obieg dominujący w krajach trzeciego świata (Azja, Afryka, Ameryka Południowa). Tu rezerwuarem choroby jest nadpopulacja bezdomnych psów.
• Cykl leśny – występuje w krajach, gdzie wścieklizna jest zwalczana (np. Europa, Ameryka Północna). Tu rezerwuarem są dzikie zwierzęta, jak jenoty, lisy, szopy, kuny, kojoty.

Najważniejsza w obiegu jest droga zakażania i przenoszenia wirusa wścieklizny. Jest to wyłącznie bezpośredni kontakt z chorym zwierzęciem, a dokładnie dochodzi poprzez kontakt śliny z krwią lub błonami śluzowymi zdrowego osobnika. Najczęściej drogą zakażenia jest pogryzienie lub przerwanie ciągłości skóry w inny sposób. Może to być także kontakt błony śluzowej zdrowego ze śliną chorego osobnika. Nie ma innej możliwości zarażenia się wirusem wścieklizny. Czyli jeśli pies pogoni wiewiórkę, zobaczy lisa czy też zbliży się do leżącego nietoperza – nie ma powodu do paniki.

Wśród ludzi opisane są wyjątkowe drogi transmisji choroby, takie jak zarażenie człowieka od człowieka wskutek kontaktu błon śluzowych, przy całowaniu przez matkę chorego dziecka. Zwraca się także uwagę speleologom na możliwość zarażenia w grotach i jaskiniach skalnych poprzez wdychanie aerozolu z odchodów zarażonych wirusem wścieklizny nietoperzy. Opisywana jest też możliwość zarażenia wścieklizną drogą pokarmową, poprzez spożywanie tkanek czy mleka chorego zwierzęcia. Do zarażenia może dojść również w wyniku przeszczepu organów od chorego dawcy (np. rogówki oka).

Co istotne, chore zwierze wydala wirusa wścieklizny wraz ze śliną nawet wtedy, gdy nie ma jeszcze objawów klinicznych bądź są one słabo wyrażone! Opisuje się, że siewstwo wirusa z gruczołów ślinowych obecne jest ok. 1-5-15 dni przed pojawieniem się u chorego zwierzęcia pierwszych objawów neurologicznych.

Wścieklizna dominuje przede wszystkim w krajach trzeciego świata – w Afryce, Azji, ale także w Ameryce Południowej. To tu choroba ta stanowi ogromny problem, szczególnie w populacji bezpańskich psów, i zbiera największe żniwa wśród zwierząt i ludzi.

Wścieklizna u zwierząt w Polsce

W Polsce opisujemy cykl epidemiologiczny leśny, a wścieklizna jest chorobą zwalczaną z urzędu. Rezerwuarem wirusa w naszym kraju są przede wszystkim lis rudy i nietoperze.

Lisy są regularnie szczepione przeciwko wściekliźnie przez odpowiednie organy państwowe. W lasach, gdzie przebywa najwięcej osobników oraz gdzie istnieje ryzyko wystąpienia wścieklizny, regularnie rozsypywana jest szczepionka doustna (żywa) w postaci kapsułek zatopionych w smakowitej przynęcie. Dzięki walorom smakowym i zapachowym zwierzęta chętnie ją spożywają. O takich szczepieniach powiatowy lekarz weterynarii informuje pobliskie miejscowości. Doustnych szczepionek pod żadnym pozorem nie wolno dotykać ani spożywać! Podobnie nie wolno dopuścić do kontaktu psa ze szczepionką przeznaczoną dla lisów. Jeśli dojdzie do konsumpcji, należy udać się jak najszybciej do gabinetu weterynaryjnego.

Warto zatrzymać się chwilę dłużej przy nietoperzach. Wścieklizna nietoperzy w Europie to przede wszystkim innym rodzaj Lyssavirusa niż wirus wścieklizny klasycznej, najbardziej zagrażającej zwierzętom domowym takim, jak psy i koty, a także człowiekowi. Wścieklizna nietoperzy w Polsce towarzyszy głównie jednemu gatunkowi (mroczkowi późnemu) i wywołuje ją europejski wirus wścieklizny nietoperzowej (EBLV-1). Jest niezwykle ważne, by zbyt pochopnie nie wpadać w panikę z powodu identyfikacji wirusa wścieklizny u nietoperza. Nie jest ona wręcz niczym dziwnym i nietypowym u tych zwierząt, choroba ta w Europie występuje u nich pospolicie, a zachorowania ludzi wywołane przez EBLV są opisywane niezwykle rzadko. Wścieklizna nietoperzy praktycznie wcale nie przenosi się na inne ssaki ani na człowieka. Na przestrzeni kilkudziesięciu lat opisano tylko kilkanaście przypadków, w których doszło do pokąsania zwierzęcia czy człowieka przez nietoperza. Warto tu także dodać, że chory nietoperz, ze względu na silne osłabienie i letarg, rzadko kiedy atakuje inne zwierzę. Przepisy polskiego prawa niestety nie różnicują ogniska stwierdzonego w wyniku identyfikacji wirusa wścieklizny prawdziwej od ogniska wścieklizny nietoperzowej.

Dane z USA pokazują, że średnio 2-4 osoby rocznie umierają z powodu wścieklizny w wyniku pogryzienia przez nietoperza. Ale spokojnie! Gatunki nietoperzy występujące w USA to nie te same co nasze, polskie gatunki. A co najważniejsze, gatunki nietoperzy występujące w Ameryce Północnej przenoszą klasyczną formę wirusa (RABV), która bezpośrednio zagraża życiu człowieka.

Po jakim czasie pojawiają się objawy wścieklizny?

Czas od zarażenia do pojawienia się objawów nazywamy okresem inkubacji choroby. W przypadku wścieklizny mamy tutaj duże rozpiętości. Może on trwać od zaledwie kilku dni do ponad roku. Najczęściej wynosi ok. 6-8 tygodni. Wszystko zależy od kondycji i wieku zarażonego psa, a także od miejsca pogryzienia. Wykazano, że im bliżej centralnego układu nerwowego znajduje się rana po ugryzieniu, tym szybciej pojawią się objawy choroby. Najbardziej newralgiczne miejsca to okolice głowy i szyi. W tej sytuacji inkubacja może trwać zaledwie kilka dni. Co ważne, dowiedziono, że nie zawsze po pogryzieniu przez chore na wściekliznę zwierzę rozwinie się choroba. Najdłuższy czas inkubacji odnotowano u człowieka i trwał on 19 lat.

Jakie są pierwsze objawy wścieklizny u psa?

Pierwsze objawy wścieklizny najczęściej są znikome i często bagatelizowane. Mogą także przypominać inne, częściej występujące u psów choroby, w tym schorzenia układu nerwowego, jak np. odkleszczowe zapalenie mózgu czy neosporozę. Stadia objawów choroby opisane są poniżej.

Z racji, że czas inkubacji jest mocno zmienny, nie zawsze objawy będą rozwijać się bezpośrednio po pokąsaniu przez dzikie zwierzę. Warto także wspomnieć, że nie zawsze mamy kontrolę nad tym, co pies robi, z jakim zwierzęciem ma lub miał kontakt. Szczególnie gdy psy wolno biegają po lesie, ogrodzonym terenie czy są luźno puszczane ze smyczy, nawet w parkach miejskich.

Objawy wścieklizny u psa – po czym poznać, że pies jest zarażony

Objawy choroby są bardzo ważne w stawianiu diagnozy. Charakter objawów, które pies prezentuje, może być patognomiczny dla wścieklizny (czyli charakterystyczny dla niej, pozwalający jednoznacznie rozpoznać chorobę). Niestety najczęściej ma to miejsce tylko we w pełni rozwiniętej chorobie, w jej końcowej już fazie. Mimo że objawy wydają się bardzo charakterystyczne, wścieklizna przebiega podobnie do innych chorób układu nerwowego. W diagnostyce różnicowej bierzemy pod uwagę nosówkę (postać neurologiczną), chorobę Aujeszky’ego (wściekliznę rzekomą), neosporozę, toksoplazmozę czy choroby odkleszczowe (postacie neurologiczne).

Przebieg choroby u psa

Wścieklizna u psa przebiega według stałego, trójetapowego schematu, obejmującego fazę prodromalną (zwiastunową), podniecenia (szałową) i porażenia. Jej przebieg może być jednak atypowy i zmienny osobniczo.

1. Stadium zwiastunowe.
   Trwa od 1-3 dni. Objawy atypowe, mało zauważalne, początkowo niebudzące niepokoju:
   
   • gorączka (nie zawsze),
   • zaburzony apetyt,
   • rozszerzone źrenice,
   • dyskomfort/mrowienie i pieczenie rany,
   • zmiana zachowania/behawioru:
     • zwierzęta na co dzień wycofane stają się bardziej ufne i skore do zabawy,
     • psy na co dzień kontaktowe stają się bardziej agresywne i zdystansowane.
2. Stadium szału – stadium tzw. wściekłego psa.
   Trwa do tygodnia. Objawy są bardziej wyrażone, zauważalne u każdego chorego psa:
   • pobudzenie,
   • agresja, próby gryzienia,
   • wzmożona czujność, niepokój,
   • syndrom pica – spaczone łaknienie, zjadanie niejadalnych rzeczy,
   • nadwrażliwość na światło i dźwięki,
   • anizokoria – źrenice różnej wielkości,
   • wokalizacja,
   • wodowstręt,
   • napady szału.
3. Stadium paraliżu.
   Inaczej stadium porażenne, końcowe:
   • Wiotkie porażenie mięśni,
   • afonia, zmiana głosu (porażenie krtani),
   • opadanie żuchwy,
   • ślinotok, utrudnione przełykanie,
   • brak reakcji na komendy,
   • przestraszenie/przerażenie,
   • drżenia,
   • bezład i postępujący paraliż,
   • śpiączka,
   • śmierć przeciętnie kilku godzin od początku objawów paraliżu.

Pies może wykazywać tylko postać szaloną, w której końcowej fazie występuje paraliż, lub tylko postać porażenną. Śmierć zwierzęcia następuje w przeciągu kilku dni od pierwszych objawów choroby.

Patogeneza

Po dostaniu się do organizmu wirus wścieklizny się namnaża (replikuje). Ten etap może trwać bardzo długo, nawet kilka miesięcy. Następnie wirusy, ze względu na charakter (są one neurotropowe). przemieszczają się w kierunku zakończeń nerwowych zarówno neuronów czuciowych, jak i ruchowych. Kolejno drogą aksonów wędrują do centralnego (ośrodkowego) układu nerwowego (CUN/OUN), gdzie namnażają się w szybkim tempie. Następnie drogą neuronów zstępujących wirusy przemieszczają się do narządów wewnętrznych takich, jak serce, nerki, mięsnie szkieletowe czy gruczoły ślinowe. To właśnie ze śliną będą wydzielane i rozsiewane na zewnątrz organizmu.

Diagnoza i rozpoznanie wścieklizny

Niestety nie istnieją badania, które możemy wykonać u chorego psa za jego życia, by potwierdzić bądź wykluczyć wściekliznę. Dotyczy to także innych zwierząt oraz ludzi.

Jako że droga rozprzestrzeniania się wirusa w organizmie to droga włókien nerwowych, nie dochodzi do kontaktu wirusa z krwią, a zatem nie ma reakcji układu odpornościowego organizmu. Stąd brak jakichkolwiek zmian w morfologii, a także w surowicy krwi. Nie istnieją też żadne szybkie testy płytkowe czy badania PCR na wykrycie tego wirusa.

Diagnostyka wścieklizny jest zatem bardzo trudna, szczególnie gdy nie ma w wywiadzie informacji o pogryzieniu czy o możliwości kontaktu z chorym zwierzęciem.

Jedynym badaniem potwierdzającym obecność wirusa wścieklizny jest pośmiertne badanie mózgu zmarłego zwierzęcia, w tym przypadku psa. Wykorzystuje się tutaj najczęściej technikę immunofluorescencji bezpośredniej. Charakterystyczne są także widoczne w badaniu histopatologicznym ciałka Negriego obecne w komórkach nerwowych w wycinkach mózgu.

Leczenie wścieklizny u psa – czy to możliwe?

W przypadku psa nie ma mowy o leczeniu wścieklizny. Jeżeli widzimy niepokojące objawy, należy zgłosić się do lekarza weterynarii. Jeżeli lekarz potwierdzi obawy (na podstawie badania klinicznego i wywiadu), nie może leczyć psa i zgłasza sprawę do powiatowego lekarza weterynarii, by ten określił dalsze postępowanie. Z reguły rozpoczyna się obserwacja psa trwająca 15 dni. Jeżeli w tym czasie zwierzę umrze, zostaje poddane badaniu wykluczającemu bądź potwierdzającemu wściekliznę.

Bardzo ważne jest w tym czasie ograniczenie jakiekolwiek kontaktu z chorym psem – zarówno ludzi, jak i zwierząt. Konieczność obserwacji weterynaryjnej w izolacji w takim przypadku wynika z bezpośredniego zagrożenia dla życia ludzi.

Czy wścieklizna może być wyleczona?

Niestety, wścieklizna u psa nie może być wyleczona. Jest to choroba wirusowa, która po wystąpieniu objawów zawsze kończy się śmiercią – zarówno u zwierząt, jak i u ludzi. Dlatego tak ważne są szczepienia profilaktyczne przeciwko wściekliźnie, które skutecznie chronią psy przed zachorowaniem.