Jak czytać etykiety karm?

Zagadnieniem, które bardzo często pojawia się w psich grupach facebookowych, są pytania typu: „co sądzicie o karmie X, Y, Z”? lub „czy karma X, Y, Z będzie dobra dla mojego labradora, owczarka etc.”? Czym zatem karmić psa i na co zwracać uwagę, kupując dla niego karmę? W tym artykule znajdziecie kilka ważnych wskazówek.

Wybierając karmę dla psa, możemy zdać się na porady internautów, ale możemy też przeczytać etykietę i zastanowić się, czy konkretny produkt będzie odpowiedni dla naszego czworonoga. Etykieta karmy powinna być pierwszym źródłem informacji dla kupującego. Żeby zrozumieć „język etykiet”, dobrze jest znać prawo związane z produkcją i etykietowaniem karm. Regulacje prawne dotyczące produkcji karm dla zwierząt domowych można podzielić na dwie kategorie:

• prawodawstwo o charakterze ogólnym, w którym opisano podstawowe wymagania dla całego sektora paszowego, w tym ogólne zasady zapewnienia jakości produktu, włącznie z wymogami dotyczącymi etykietowania, pakowania i eksponowania określonych cech i właściwości,
• prawodawstwo dotyczące zasad związanych ze stosowaniem produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego, nieprzeznaczonych do spożycia przez ludzi, a będących surowcem używanym do produkcji karm dla zwierząt domowych.

Czym – oprócz ceny – różnią się gotowe karmy?

Etykieta jest instrumentem umożliwiającym obiektywną ocenę karm, a jednocześnie jest także formą komunikacji producenta z odbiorcą. Zgodnie z prawem europejskim etykieta karmy dla zwierząt jest podzielona na:

• część główną (identyfikacja produktu, deklaracje marketingowe, opisy deklarowanych składników),
• część statutową (karma kompletna czy uzupełniająca; przeznaczenie – gatunek, wiek, wielkość zwierzęcia itp.; sposób podawania; skład surowcowy; typowa analiza; lista zastosowanych dodatków; data przydatności do spożycia; numer serii produktu; nazwa i adres podmiotu odpowiedzialnego za produkt; masa netto produktu).

Powyższe informacje umieszczane są w dowolny sposób.

 

CZĘŚĆ STATUTOWA ETYKIETY

W tej części znajdziemy: informacje ogólne, skład surowcowy, wyniki analizy chemicznej, zawartość dodatków, datę przydatności do spożycia, instrukcję podawania, masę netto oraz dodatkowe informacje.

Określenia ogólne – pełnoporcjowa vs. uzupełniająca karma gotowa

Istotną informacją zamieszczaną na etykiecie jest to, czy mamy do czynienia z karmą pełnoporcjową czy uzupełniającą. Więcej na ten temat mówiliśmy w publikacji na temat wyboru karmy.

Pełnoporcjowa karma dla psów to karma, która z uwagi na swój skład jest wystarczająca do zaspokojenia dziennego zapotrzebowania. Jest to kompletny i zbilansowany pokarm, dostarczający wszystkich niezbędnych składników odżywczych w odpowiednich ilościach i proporcjach, w porcji dziennej dostosowanej indywidualnie do osobnika. Karmy pełnoporcjowe (pełne/zbilansowane/pełnowartościowe/100% kompletne) mogą być podawane każdego dnia, jako wyłączne źródło substancji pokarmowych dla zwierzęcia w określonym wieku, stanie fizjologicznym, czy o danej aktywności fizycznej. Deklaracja pełnoporcjowości na opakowaniu karmy gotowej jest bardzo ważna, gdyż stanowi deklarację producenta o przestrzeganiu norm żywieniowych (na terenie EU norm żywieniowych FEDIAF). Ponadto, jeżeli producent określa produkt mianem pełnoporcjowej karmy bez podawania informacji o etapie życia, zakłada się, że jest to karma pełnoporcjowa dla zwierząt w każdym wieku i powinna być ona opracowana zgodnie z zaleceniami dotyczącymi zawartości składników odżywczych w okresach wczesnego wzrostu i reprodukcji. Jeżeli produkt opracowany jest z myślą o danym etapie życia zwierzęcia, etykieta musi komunikować to w sposób jasny.

Karma uzupełniająca to karma o wysokiej zawartości pewnych substancji (niekompletna, niepełnowartościowa), która jednak, z uwagi na swój skład, jest wystarczająca do zaspokojenia dziennego zapotrzebowania jedynie w połączeniu z innymi karmami. Nie jest kompletna i nie może stanowić jedynego źródła substancji odżywczych w żywieniu psa. Uzupełniające karmy to szeroka gama produktów, w tym:

1. Produkty, które w istotny sposób przyczyniają się do zwiększenia energii w codziennym żywieniu, ale nie pełnoporcjowe:

• produkty przeznaczone do mieszania z innymi pokarmami w domu w celu utworzenia karmy pełnoporcjowej;
• przysmaki i przekąski podawane zazwyczaj celem wzmocnienia więzi pomiędzy człowiekiem a zwierzęciem i jako nagrody podczas szkolenia. Mogą być podawane w ilościach mających wpływ na całkowitą podaż energii, ale nie powinny stanowić istotnej części codziennej diety. Instrukcja podawania powinna zawierać jasne zalecenia, jak nie doprowadzić do przekarmiania pupila.

 

2. Produkty mające swój udział w codziennym żywieniu, które mogą (lub nie) znacząco podnosić zawartość energii w dziennej racji pokarmowej:

• produkty stosowane do uzupełniania karm, np. przysmaki dostarczające większych ilości kwasów tłuszczowych omega-3 i omega-6.

 

3. Produkty przeznaczone głównie do gryzienia, zapewniające psu zajęcie, ale nie wnoszące istotnego wkładu w codzienną dietę:

• gryzaki dla psów.

 

Skład komponentowy (surowcowy)

Na etykiecie obowiązkowo musi znaleźć się informacja dotycząca składu pokarmu. Występuje ona w formie listy składników – komponentów karmy. Producent, wymieniając składniki, może posługiwać się jednym z dwóch sposobów (nie można ich mieszać):

1. 1. 1. • kategoriami surowców (np. mięso i produkty pochodzenia zwierzęcego, zboża, rośliny strączkowe, oleiste, warzywa, owoce, tłuszcze, zioła, itp.). Celem kategorii jest pokazanie, skąd pochodzą surowce i jaki jest ogólny skład produktu. Pozwala to producentowi na pewną elastyczność w wyborze surowców wewnątrz kategorii;
         • nazwami poszczególnych surowców (np. jagnięcina, kurczak, jeleń, śledź, ryż, wątroba, korpusy drobiowe, mączka z kurczaka, pszenica, bataty, ziemniaki, groch, dynia, itd.).

Warto pamiętać, że dłuższa lista składników nie zawsze odzwierciedla bogatszą zawartość, a jest jedynie inną formą opisu.

Do surowców stosowanych w produkcji karm dla psów należą:

1. 1. 1. • mięso i surowce pochodzenia zwierzęcego,
         • surowce pochodzenia roślinnego,
         • inne dodatki.

Podstawowy wymóg w stosunku do surowców to właściwa jakość pod względem wartości odżywczej, bezpieczeństwo mikrobiologiczne oraz brak zanieczyszczeń zarówno chemicznych, jak i fizycznych.

1. 1. 1. • MIĘSO I SUROWCE POCHODZENIA ZWIERZĘCEGO

Mięso i produkty pochodzenia zwierzęcego, ze względu na skład aminokwasowy i proporcje kwasów tłuszczowych, stanowią najlepszą podstawę żywienia psów. Na co zatem zwrócić uwagę, wybierając produkty dla psa zawierające mięso? Jakie mięso będzie dla niego najlepsze?

„Mięso” to wszystkie części zwierząt rzeźnych oraz łownych nadające się do spożycia przez ludzi. Do zwierząt rzeźnych zalicza się: trzodę chlewną, bydło, owce, kozy, zwierzęta nieparzystokopytne, drób, króliki oraz zwierzęta łowne na fermach, w tym strusie.

„Świeże mięso” oznacza mięso niepoddane żadnemu procesowi poza chłodzeniem, mrożeniem lub szybkim mrożeniem, w tym mięso pakowane próżniowo lub pakowane w atmosferze regulowanej.

Zgodnie z obowiązującym aktem prawnym mięso to „mięśnie szkieletowe” ssaków i ptaków uznane za odpowiednie do spożycia przez ludzi, z naturalnie zawartą lub przynależną tkanką. Maksymalna zawartość tłuszczu i tkanki łącznej w mięsie ssaków innych niż króliki i trzoda chlewna wynosi 25% tłuszczu i 25% tkanki łącznej, w przypadku trzody chlewnej – odpowiednio 30% i 25%. W mięsie ptaków i królików to 15% tłuszczu i 10% tkanki łącznej.

Produkty objęte definicją „mięsa oddzielonego mechanicznie” wyłącza się z zakresu niniejszej definicji.

Z punktu widzenia żywieniowego w zakres terminu „mięso” wchodzą również mięśnie szkieletowe ryb.

„Podroby” to świeże mięso inne niż mięso tuszy, w tym wnętrzności i krew. O wartości odżywczej podrobów stanowi zawartość białka o wysokiej wartości odżywczej, a także większa, w porównaniu z mięsem, ilość i różnorodność witamin i minerałów.

Uboczne produkty pochodzenia zwierzęcego i produkty pochodne, czyli produkty uboczne pochodzenia zwierzęcego (UPPZ), to materiały pochodzenia zwierzęcego, które nie są przeznaczone do spożycia przez ludzi lub których ludzie nie spożywają.

Produkty pochodne to surowce powstałe w wyniku obróbki produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego.

Z ubocznych produktów pochodzenia zwierzęcego można wytworzyć m. in.:

1. 1. 1. • mączki mięsno-kostne, mączki rybne, mączki z krwi, produkty z krwi, tłuszcze zwierzęce;
         • karmy dla zwierząt domowych i gryzaki dla psów.

UPPZ są kategoryzowane na podstawie analizy ryzyka jako materiały kategorii 1, 2 lub 3 (materiały szczególnego, wysokiego i niskiego ryzyka). Szczegółowe zasady kategoryzacji i zagospodarowania określają przepisy UE. W Polsce nadzór nad ubocznymi produktami pochodzenia zwierzęcego (oraz produktami pochodnymi) sprawuje Inspekcja Weterynaryjna.

1. 1. 1. SUROWCE POCHODZENIA ROŚLINNEGO

W diecie psów, niezależnie od sposobu żywienia, są obecne rośliny:

1. 1. 1. • zboża (np. pszenica, kukurydza, owies, jęczmień, ryż),
         • pseudozboża (np. amarantus, gryka, proso, komosa ryżowa),
         • rośliny strączkowe (np. soja, groch, soczewica),
         • warzywa (ziemniaki, bataty, topinambur, dynia, marchew, pietruszka, seler korzeniowy i inne),
         • owoce (np. jagodowe, jabłka, cytrusy).

DODATKI

• dodatki technologiczne (np. konserwanty, przeciwutleniacze, emulgatory, stabilizatory, zagęszczacze),
• dodatki sensoryczne (barwniki, substancje aromatyzujące),
• dodatki odżywcze (witaminy, minerały, aminokwasy),
• dodatki zootechniczne (polepszające strawność, stabilizatory flory jelitowej, substancje korzystnie wpływające na środowisko zewnętrzne i inne).

Stosowanie dodatków podlega regulacjom prawnym i technologicznym. Warto wiedzieć, że prawo unijne dopuszcza zapis typu „zawiera barwniki”, a producent nie musi precyzować, jaki to barwnik zastosował.

Po co stosowane są przeciwutleniacze w karmach gotowych dla psów?

Antyoksydanty to substancje, które zapobiegają procesom utleniania związków. Niekontrolowana oksydacja prowadzi z czasem do niszczenia coraz większych ilości tłuszczów, białek, fragmentów DNA i innych kluczowych składowych komórki, co po pewnym czasie prowadzi do uszkodzenia tkanek i narządów, w rezultacie upośledzając funkcjonowanie całego organizmu. Takie zjawisko zachodzi również w karmach. Utlenianie składników pokarmowych takich jak kwasy tłuszczowe i witaminy rozpuszczalne w tłuszczach prowadzi do zmiany smaku i zapachu, a przede wszystkim struktury karmy, przez co może stać się zagrożeniem dla zdrowia zwierząt. Zjawisko utleniania wywołane jest przez tlen – paradoksalnie: pierwiastek niezbędny do życia. W przypadku karm mokrych, hermetycznie pakowanych, dostęp tlenu jest ograniczony, więc nie ma konieczności dodawania przeciwutleniaczy. Dodatek taki jest natomiast niezbędny w przypadku karm suchych i półsuchych, które po otwarciu mogą być stosowane przez dłuższy czas.

Przeciwutleniaczem, który możemy znaleźć w karmach dla zwierząt jest etoksychina (EQ, 1,2-dihydro-6-etoksy-2,2,4-trimetylochinolina, etoksyquin, E324). Jest ona jest bardzo dobrym i tanim przeciwutleniaczem. Nie jest jednak związkiem obojętnym dla zdrowia. Udokumentowano toksyczny wpływ EQ na: wątrobę, nerki, pęcherz moczowy, okrężnicę, żołądek oraz jego działanie teratogenne. W Polsce EQ nie jest aktualnie dopuszczony do stosowania w żywności dla ludzi. Ze względu na brak zgodności co do bezpiecznych stężeń tej substancji nie powinna być także stosowana jako dodatek antyoksydacyjny w karmach dla zwierząt.

Inne syntetyczne przeciwutleniacze, dopuszczone do stosowania w środkach spożywczych, mogące również znaleźć się w karmach dla psów to butylohydroksyanizol (BHA, E320) i butylohydroksytoluen (BHT, E321).

Jeżeli zobaczysz powyższe dodatki w składzie karmy, odłóż ją na półkę i szukaj dalej. Od wielu lat trwają poszukiwania naturalnych przeciwutleniaczy, których źródłem są rośliny. Właściwości przeciwutleniające ma tokoferol, kwas cytrynowy lub kwas askorbinowy. Przeciwutleniacze naturalne budzą mniejsze zastrzeżenia w wynikach badań toksykologicznych. Są aprobowane przez konsumentów jako bardziej bezpieczne niż dodatki chemiczne. Wybierając karmę dla zwierząt, starajmy się sięgać po takie, które zawierają naturalne dodatki oraz kierujmy się zasadą: im mniej, tym lepiej!

Na co zwrócić uwagę w składzie komponentowym?

Składniki uszeregowane są w kolejności malejącej, czyli te, które wymienione są jako pierwsze, występują w największej ilości. Ważone są one jednak przed produkcją! W czasie produkcji surowce tracą prawie całą zawartość wody, dlatego ostateczna zawartość mięsa różni się od tej podanej na opakowaniu.

Dla porównania: w świeżym bądź mrożonym mięsie wody jest ok. 70%, w ziarnach zbóż i nasionach strączkowych – ok. 12%, w świeżych roślinach okopowych (np. ziemniakach) – ok. 70-80%.

Przykład:

1. 1. 1. • z jednego kilograma mięsa po wysuszeniu pozostaje ok. 300 g suchej masy,
         • z jednego kilograma zboża pozostanie po wysuszeniu ok. 880 g suchej masy.

Gdy według informacji na etykiecie w karmie jest 1 kg świeżego mięsa, 0,5 kg owsa i 0,5 kg ryżu, w rzeczywistości otrzymujemy ok. 1,18 kg suchej karmy, zawierającej niespełna 300 g mięsa. Mając taki skład komponentów na opakowaniu, producent ma prawo napisać, że karma zawiera 50% świeżego mięsa. Biorąc pod uwagę potrzeby pokarmowe psa, pamiętajmy, że ponad 50% białka musi być pochodzenia zwierzęcego.

Natomiast jeżeli na opakowaniu znajduje się informacja, że w składzie karmy jest 25% mięsa dehydratyzowanego, to taki procent w rzeczywistości stanowi mięso w karmie. Przed produkcją karmy zostało ono podane procesowi odwodnienia, czyli wysuszone.

Analiza chemiczna

Skład komponentowy nie daje pełnego obrazu wartości odżywczych karmy. Równie ważną informacją znajdującą się na etykiecie jest analiza chemiczna karmy, wyrażająca zawartość podstawowych substancji odżywczych.

Obowiązkowo na opakowaniu musi znajdować się informacja o zawartości:

1. 1. 1. • białka surowego,
         • tłuszczu surowego,
         • włókna surowego,
         • popiołu surowego (substancje mineralne),
         • wody/wilgotności (o ile jej zawartość przekracza 14%).

Składniki te, określane zgodnie z standardową obowiązującą metodą (AOAC, 2012), oznaczają:

1. 1. 1. • sucha masa – pozostałość próbki karmy, którą uzyskuje się po jej wysuszeniu w temperaturze 105ºC. Pozwala określić zawartość wody w karmie (jej wilgotność);
         • białko surowe – suma związków zawierających azot. Zawartość białka określana jest metodą pośrednią na podstawie zawartości azotu całkowitego. Białko surowe składa się z białka właściwego i związków azotowych niebiałkowych;
         • popiół surowy – związki mineralne wyrażone w postaci popiołu surowego, określone metodą wagową po spopieleniu próbki karmy w temperaturze 550-650ºC. Jest oznaczeniem wymaganym dla określenia zawartości minerałów w karmie. Tym, co pozostaje po procesie spalenia, są tak ważne makroelementy, jak: wapń, fosfor, magnez, sód, potas, ale także pierwiastki śladowe, jak: żelazo, miedź, cynk, mangan, selen czy jod;
         • tłuszcz surowy (ekstrakt eterowy) – frakcja substancji i związków chemicznych rozpuszczalnych w eterze dwuetylowym i eterze naftowym, a nierozpuszczalnych w wodzie;
         • włókno surowe – jest frakcją ścian komórkowych roślin, zbudowaną głównie z celulozy, hemicelulozy i ligniny;
         • związki bezazotowe wyciągowe (BAW, BNW, NFE, z ang. N-free extractives, węglowodany ogółem) – ten składnik pokarmowy nie jest oznaczany metodami chemicznymi, a wyliczany z różnicy innych składników. Zawiera on cukry proste, dwucukry, kilkucukry, skrobię i produkty jej hydrolizy, a także hemicelulozę rozpuszczalną w czasie alkalicznej hydrolizy ścian komórkowych. Zawartość procentową BAW oblicza się przez odjęcie od suchej masy sumy procentowych zawartości poszczególnych składników oznaczonych chemicznie – popiołu surowego, białka surowego, tłuszczu surowego i włókna surowego:

BAW (%) = sucha masa − (białko surowe + tłuszcz surowy + popiół + włókno surowe)

Analizując wartości składników odżywczych w różnych karmach, warto zwrócić uwagę na poziom wilgotności, aby określić ilość poszczególnych składników w przeliczeniu na suchą masę produktu (masę karmy po odjęciu wody). Tylko w ten sposób możliwe jest porównanie ze sobą dwóch karm pod względem zawartości substancji odżywczych:

PORÓWNANIE SKŁADNIKÓW ODŻYWCZYCH W KARMIE SUCHEJ I KARMIE WILGOTNEJ:

Jak widzimy na podstawie danych podanych w tabeli, pomimo że na pierwszy rzut oka przedstawiona w powyższym przykładzie karma sucha wydaje się mieć aż trzykrotnie więcej białka niż karma mokra, po dokonaniu naszych wyliczeń okazuje się, że to karma mokra jest zdecydowanie bogatsza w białko.

Analiza ilościowa składników odżywczych pozwala na wyliczenie (o ile producent tego nie podał) zawartości węglowodanów ogółem (związki bezazotowe wyciągowe, BAW). Informacja ta jest istotna z przynajmniej dwóch powodów. Daje możliwość dostosowania produktów do szczególnych wymagań żywieniowych, np. wykorzystania gotowej karmy o niskim poziomie węglowodanów ogółem, przykładowo w terapii choroby nowotworowej.

Ponadto przy znajomości składników analitycznych można wyliczyć wartość energetyczną wyrażoną w postaci energii metabolicznej (EM) składników takich jak białko, tłuszcz i węglowodany, a następnie szczegółowo wyliczyć ilość karmy, jaką należy podać danemu psu. Zamieszczanie informacji o wartości energetycznej danej karmy (kaloryczności) nie jest obowiązkowe. Jeżeli producent jej nie podał, sami możemy taką wartość wyliczyć, posługując się zmodyfikowanymi współczynnikami Atwatera oraz zawartością podstawowych składników karmy (białko, tłuszcz, węglowodany ogółem).

Przykład obliczenia wartości energetycznej karmy:

EM (kcal/100 g karmy) = 3,5 × BS + 8,5 × TS + 3,5 × BAW

gdzie:

BS – białko surowe,

TS – tłuszcz surowy,

BAW – węglowodany ogółem (wyliczone zgodnie z wyżej podanym schematem)

Analiza chemiczna:

– sucha masa 91%

– popiół surowy 7%

– włókno surowe 3%

– tłuszcz 15%

– białko surowe 30%

– BAW wyliczone wg schematu: 36% (91 – 7 – 3 – 15 − 30 = 36)

Obliczenie EM w 100 g karmy:

EM (kcal) = 30 × 3,5 + 15 × 8,5 + 36 × 3,5 = 358,5

239 kcal – 1MJ = 1000 kJ to zgodnie z układem SI:

EM (kJ) = 1500

Można to też przedstawić w przeliczeniu na 100% suchej masy karmy.

Informacje dotyczące analizy chemicznej na opakowaniu karmy są bardzo ważne. Pozwalają dokładnie dobrać określony produkt do aktualnych potrzeb żywieniowych naszego psa.

Deklaracje o składnikach karm gotowych (oświadczenia) – część główna etykiety

Przepisy prawa nie regulują ściśle sposobu deklaracji zawartości składników w karmie dla zwierząt. Producenci mogą deklarować zawartość mięsa w karmie za pomocą ustalonych sformułowań, które wiążą się z konkretną wartością procentową. W praktyce stosuje się następujące poziomy deklaracji składnikowej:

1. 1. 1. • określenie „z”, np. „z indykiem”, oznacza, że w karmie zawarte jest co najmniej 4% deklarowanego składnika (indyka),
         • określenie „bogata w”, np. „bogata w sarninę” oznacza, że zawartość deklarowanego składnika (sarniny) jest w danej karmie na poziomie co najmniej 14%,
         • określenie „o smaku…”, np. „o smaku kurczaka”, oznacza poniżej 4% deklarowanego składnika w karmie,
         • określenie „danie…”, np. „danie z gęsi”, oznacza, że receptura karmy zawiera co najmniej 26% deklarowanego składnika,
         • monoproteinowa – oznacza, że karma zawiera tylko jedno źródło białka zwierzęcego.

Jeśli chcemy podejmować dobre decyzje dotyczące wyboru odpowiedniej karmy dla psa, to umiejętność właściwego czytania etykiet karm gotowych i uzyskiwania z nich istotnych informacji jest bardzo ważna. Tylko obiektywna interpretacja treści umieszczonych przez producenta na etykiecie umożliwia rzetelne porównanie wartości odżywczych różnych karm. Niezbędne jest czytanie tych informacji w kontekście aktualnej wiedzy na temat żywienia zwierząt i technologii produkcji karm oraz obowiązujących sposobów zapisu informacji, a także regulacji prawnych dotyczących produkcji karm. Etykiety to bardzo ważne źródło informacji, a im więcej szczegółów zawierają, tym większe jest zaufanie konsumentów do producenta.

dr hab. inż. Wioletta Biel, prof. ZUT, specjalista ds. żywienia

Poniżej nasza zakupowa „ściąga” – pobierz, wydrukuj i korzystaj!

dr hab. inż. Wioletta Biel, prof. uczelni, specjalista ds. żywienia

BIBLIOGRAFIA:

1. 1. 1. • AOAC. 2012. Official methods of analysis of AOAC International, 19th ed. Gaithersburg.
         • Błaszczyk A., Skolimowski J. 2005. Apoptosis and cytotoxicity caused by ethoxyquin and two of its salts. Cellular & Molecular Biology Letters. 10(1), 15-21.
         • Ceregrzyn M., Barszczewska B. 2016. Karmy gotowe. W: (red. M. Ceregrzyn) Podstawy żywienia psów i kotów. Wrocław.
         • FEDIAF 2017. Nutritional guidelines for cats and dogs. European Pet Food Industry Federation. Bruxelles.
         • de Koning A.J. 2002. The antioxidant ethoxyquin and its analogues: a review. International Journal of Food Properties. 5(2), 451-461, DOI: 10.1081/ JFP-120005797.
         • Kurosad A. 2016. Jak czytać etykiety karm i diet dla psów i kotów? Weterynaria w Praktyce 5, 47-49.
         • Mirowski A. 2012. Syntetyczne przeciwutleniacze w diecie psów i kotów. Życie Weterynaryjne 87, 838-840.
         • Rozporządzenia Komisji (UE) Nr 142/2011 w sprawie wykonania rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1069/2009 określającego przepisy sanitarne dotyczące produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego, nieprzeznaczonych do spożycia przez ludzi, oraz w sprawie wykonania dyrektywy Rady 97/78/WE w odniesieniu do niektórych próbek i przedmiotów zwolnionych z kontroli weterynaryjnych na granicach w myśl tej dyrektywy.
         • Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1069/2009 określające przepisy sanitarne dotyczące produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego, nieprzeznaczonych do spożycia przez ludzi.
         • Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 767/2009 z dnia 13 lipca 2009 r. w sprawie wprowadzania na rynek i stosowania pasz.
         • Rozporządzenie (WE) nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego.
         • Rozporządzenie (WE) nr 1831/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 sierpnia 2003 r. w sprawie dodatków stosowanych w żywieniu zwierząt.
         • Skolimowska U., Skolimowski J., Wędzisz A. 2011. Badanie właściwości przeciwutleniających dimeru 1,8-ethoxyquinu. Bromat. Chem. Toksykol XLIV. 2, 188-193.
         • Wattenberg L.W. 1972. Inhibition of Carcinogenic and Toxic Effects of Polycyclic Hydrocarbons by Phenolic Anti-oxidants and Ethoxyquin, JNCI: Journal of the National Cancer Institute. 48(5), 1425-1430, doi.org/10.1093/jnci/48.5.1425.
         • Wilczak J. 2016. Znaczenie kompletnego i zbilansowanego żywienia. W: (red. M. Ceregrzyn) Podstawy żywienia psów i kotów Wrocław.