Dieta psa z alergią pokarmową – okiem specjalisty

Istnieją dwa rodzaje negatywnych reakcji na pokarm: jedną z nich jest alergia pokarmowa (food allergy, FA), drugą – nietolerancja pokarmowa (food intolerance, FI). Czasami określa się je łącznie jako negatywne reakcje na pokarm. Nie da się w prosty sposób zdiagnozować alergii pokarmowej lub nietolerancji – można jedynie podejrzewać ich obecność. Istnieją testy, które sprawdzają odpowiedź organizmu na próbki danych pokarmów, ale mają one duży margines błędu i nie są miarodajne. Głównym sposobem leczenia oraz diagnozy obu przypadków jest dieta eliminacyjna. Na czym ona polega? Odpowiedź znajdziecie w artykule.

Predyspozycje do występowania alergii pokarmowej

Alergie pokarmowe mogą pojawić się u czworonoga w każdym momencie. Badania sugerują, że objawy alergii dają o sobie znać między 4 miesiącem a 14 rokiem życia psa. Chociaż alergia pokarmowa występuje zwykle u młodych osobników, najwięcej przypadków obserwowanych jest między 4 a 5 rokiem życia zwierzęcia.

Alergia pokarmowa u psów nie zależy od płci, wieku ani rasy, choć są źródła wymieniające niektóre z nich jako te bardziej narażone na jej występowanie. Są to: dog argentyński, labrador retriever, shar pei, bokser, owczarek niemiecki, west highland white terrier, cairn terrier, cocker spaniel, springer spaniel, golden retriever, sznaucer miniaturowy.

Alergeny pokarmowe

Psy mogą uczulić się na każdy rodzaj pokarmu, który otrzymują. Żywność zawiera setki białek, z których wszystkie są antygenami mogącymi potencjalnie wywołać reakcję odpornościową na poziomie przewodu pokarmowego.

Białka alergizujące (tab. 1):

• Mięso – wołowina (czynnikami uczulającymi są albumina bydlęca i bydlęce IgG) oraz mleko krowie (u psa jedynymi poznanymi dotychczas alergenami są kazeina i łańcuchy ciężkie immunoglobuliny G).
• Mleko – czynnikami uczulającymi są β-laktoglobulina, α-laktoalbumina, albumina surowicy bydlęcej oraz kazeina i laktoza.
• Jaja – bardziej uczula białko niż żółtko, czynnikami uczulającymi są m.in. owoalbumina i owomukoid.
• Ryby – dorsz (termostabilny antygen M) i tuńczyk, mięso rybie może być alergenem, ale i źródłem histaminy.
• Skorupiaki – alergia na nie występuje często u ludzi, mogą oddziaływać jako substancje powodujące uwolnienie histaminy.
• Soja – alergia na soję polega na tym, że reaguje się alergicznie na jedno lub kilka białek zawartych w nasionach soi, czynnikiem uczulającym jest glicyna i β-konglicyna.
• Zboża – większość wyizolowanych alergenów występuje zarówno w pszenicy, jak i w jęczmieniu, alergenem mogą być albuminy, globuliny, gliadyny i gluteniny, składowe glutenu,
• Ryż – czynnikiem uczulającym są alergeny o masie cząsteczkowej 16 kDa – albuminy należące do grupy inhibitorów trypsyny.
• Warzywa i owoce – wszystkie są potencjalnymi alergenami. Ludzi najczęściej uczulają rośliny bobowate (soja, groch, fasola, orzechy ziemne, soczewica), kapustowate (kapusta, rzepa, rzodkiewka) oraz seler, pietruszka, ziemniaki, pomidory, truskawki, cytrusy i banany. Często występują reakcje krzyżowe między pyłkami i warzywami lub owocami spowodowane przez panalergeny, ale reakcje te są rzadko stwierdzane u psów. Jedynie u rasy akita opisano uczulenie krzyżowe na pomidory i pyłki zimozielonego drzewa iglastego – kryptomerii japońskiej.

Jakie owoce warto wprowadzić do diety psa, a których (i kiedy) należy unikać? Jakie korzyści może dać czworonogom tak urozmaicony jadłospis? Sprawdźcie w naszym owocowym ABC!

• Dodatki żywieniowe – są haptenami (czyli drobnocząsteczkowymi związkami, które nabierają cech immunogennych po połączeniu z nośnikami białkowymi). Znana jest reakcja na glutaminę i tzw. zespół chińskiej restauracji, a także uczuleniowa reakcja na siarczany i wino. U psów obecność tego typu alergii jedynie się podejrzewa (glutaminian sodu, barwniki azotowe, gumy roślinne).

Potencjalne przyczyny i trudna diagnoza

Wykazano, że do najczęstszych alergenów u psów należą: wołowina (48%) i mleko (50%), jaja (48%), kukurydza (33%), ryż (32%), mięso królika (30%), soja (28%), drób (28%) oraz jagnięcina (16%). Poza tym nawet 48% zwierząt jest uczulonych na więcej niż jeden składnik diety.

Nie zawsze jest jednak jasne, czy dane te są przejęte z literatury z zakresu medycyny człowieka czy też nie. Dodatkowo dane nie zawsze pozwalają stwierdzić, czy wysoka częstość występowania alergii na konkretne białka nie jest po prostu konsekwencją tego, że są one przez psy spożywane częściej. Najpopularniejsze alergeny u psów (wołowina, kurczak, jaja kurze, pszenica, soja, kukurydza) są również składnikami powszechnie stosowanymi w wielu przemysłowych karmach. Wykazano, że najbardziej uczulają te białka, które są najczęściej spożywane – im więcej danego białka znajdzie się w jadłospisie naszego psa, tym większe ryzyko pojawienia się niepożądanych objawów.

Nietolerancja pokarmowa może być związana z niedoborem metabolicznym (np. z deficytem enzymów trawiennych, takich jak laktaza), reakcją farmakologiczną (np. histydyna w zepsutych rybach przekształcana do histaminy przez florę bakteryjną jelit) lub osobniczą wrażliwością (np. enteropatia glutenozależna u seterów irlandzkich lub irish soft coated wheaten terrierów).

Ostateczne rozpoznanie alergii pokarmowej u psa jest dużym wyzwaniem dla lekarza weterynarii. Testy śródskórne, badania serologiczne i testy plastrowe nie dają wiarygodnych wyników. O objawach, diagnozowaniu i leczeniu alergii pokarmowej możecie przeczytać w artykule naszej lekarz weterynarii, Małgorzaty Glemy.

W celu ustalenia bezpośredniej przyczyny wystąpienia objawów alergii pokarmowej należy wprowadzić dietę eliminacyjną.

Jakich zmian należy dokonać w diecie psa z alergią pokarmową?

Dieta przy alergii pokarmowej

Najczęściej stosuje się jedną z dwóch metody modyfikacji dotychczasowej diety zwierzęcia:

• wprowadzenie diety opartej na składnikach, których zwierzę wcześniej nie próbowało,
• wprowadzenie do diety karmy zawierającej hydrolizowane białko – poddane specjalnemu procesowi enzymatycznemu, który rozbija łańcuchy polipeptydowe na krótsze łańcuchy lub aminokwasy. Powstałe w ten sposób proteiny są na tyle małe, że nie wywołują alergii u uczulonego zwierzęcia.

Postępowanie dietetyczne u psa z alergią pokarmową

Etap 1. Ustalenie listy przyzwyczajeń żywieniowych

Etap 2. Wybranie diety eliminacyjnej

Etap 3. Wprowadzenie w życie diety eliminacyjnej

Etap 4. Interpretacja wyników (ocena poprawy stanu zdrowia psa)

Etap 5. Test prowokacji

Najprostszą metodą zapobiegania objawom alergii jest całkowite unikanie kontaktu z alergenem. W przypadku stosowania żywienia naturalnego jest to dość łatwe. W diecie eliminacyjnej, poprzedzonej szczegółowym wywiadem dotyczącym dotychczasowego żywienia (etap 1), zwierzęciu podaje się pokarm zawierający składniki, których wcześniej nie jadło. Dzięki temu zmniejsza się ryzyko utrzymywania się objawów alergii pokarmowej. Należy więc podać psu nowe źródło białka. Można zastosować dziczyznę, jagnięcinę, mięso kaczki, strusia, koninę, indyka, ryby (unikamy tuńczyka, obfitującego w histaminę), a nawet białko pochodzące z larw owadów. Można też zastosować hydrolizaty białkowe, które ze względu na niską masę cząsteczkową zapewniają nieznaczną immunogenność i wysoką strawność. Dostępne hydrolizaty białkowe są pozyskiwane z mięsa drobiowego i z soi.

Dieta eliminacyjna musi być odpowiednio zbilansowana i dopasowana do indywidualnych potrzeb organizmu czworonoga (etap 2).

Pamiętajmy, że nie istnieje jedna dieta eliminacyjna skuteczna w każdym przypadku. Dieta odpowiednia dla psa z podejrzeniem alergii pokarmowej powinna:

• zawierać białko, którego do tej pory nasz pupil nie spożywał,
• wiązać się z minimalnym ryzykiem wywołania reakcji krzyżowej (tab. 2) z wcześniej podawanym białkiem (na przykład niektóre psy uczulone na wołowinę mogą reagować krzyżowo lub wykazywać podobne objawy kliniczne po spożyciu mięsa innych przeżuwaczy – np. jagnięciny), a uczulone na kurczaka mogą reagować na karmę z kaczką lub z indykiem.

Dieta eliminacyjna: pokarm przygotowywany w domu czy gotowy?

Dieta domowa

Konwencjonalna dieta eliminacyjna to jedzenie przygotowywane przez właściciela we własnym zakresie, składające się ze źródeł białek, tłuszczów i węglowodanów, które są nowe dla pacjenta i do tej pory nie były podawane. Najlepiej zastosować tylko jedno źródło białka. Taką dietę trzeba starannie zbilansować, a w miejsce dotychczasowej karmy wprowadzić jeden produkt pokarmowy, którego pies do tej pory nie spożywał, np. mięso królika.

Jak wprowadzać domową dietę eliminacyjną?

Przez 4-6 tygodni karmimy psa wyłącznie wybranym mięsem i nie podajemy mu żadnych smakołyków, ponieważ w ich składzie mogą znajdować się substancje alergizujące. Możemy kontynuować taką dietę nawet do 3 miesięcy, wtedy przyniesie najlepsze wyniki. Jeżeli w tym czasie nie pojawi się świąd, biegunka ani inne objawy, możemy być pewni, że białko mięsa tego gatunku zwierzęcia nie wywołuje u naszego psa alergii i jest to surowiec bezpieczny. Wprowadzamy wówczas kolejny produkt i podajemy go przez 4 tygodnie. Jeśli wystąpi świąd skóry, to znaczy, że ten produkt jest przyczyną alergii i eliminujemy go z diety. Jeżeli jednak świąd się nie pojawi, testowany surowiec nadal pozostaje w diecie, a my przystępujemy do sprawdzenia kolejnego składnika.

Przez następne 4 tygodnie znów dodajemy coś do pożywienia, np. bataty czy marchew, i obserwujemy psa. W ten sposób sprawdzamy wszystkie produkty żywnościowe, które chcemy zastosować w diecie eliminacyjnej. Dodatkowo musimy zadbać o to, by pies nie podjadał w tym okresie żadnych innych produktów, ponieważ cały nasz wysiłek pójdzie na marne. Jeżeli z diety eliminacyjnej będzie wynikało, że nasz przyjaciel nie powinien jeść np. kurczaka, to prawdopodobnie będziemy musieli go wyeliminować w każdej postaci.

Warto prowadzić dziennik dietetyczny, który w trakcie stosowania diety eliminacyjnej ułatwi stałe monitorowanie i weryfikowanie jej działania.

Przykład surowców stosowanych jako źródło białka w diecie eliminacyjnej przygotowywanej w domu przez właściciela:

• mięso królika
• konina
• mięso strusia
• ryby
• jagnięcina
• mięso kaczki

Dla większości właścicieli psów stosowanie takiej diety ma wiele minusów (duży nakład pracy, wysokie koszty, słabe przyjmowanie), dlatego też wielu z nich nie wytrzymuje pełnego okresu eliminacyjnego.

Dieta gotowa

W diecie eliminacyjnej można również użyć gotowej karmy. Pierwsze takie pokarmy dostępne na rynku oparte były głównie na jagnięcinie lub kurczaku oraz ryżu, ale ostatnio wprowadzono do nich także inne źródła białka. Uważajmy jednak na ich składniki: w wielu przypadkach nie są to surowce nowe dla pacjenta.

Jakie dodatki znajdziemy w gotowych karmach dla psów i jakie jest ich znaczenie dla diety czworonoga? Najważniejsze i najpopularniejsze z nich prześwietlamy w tym tekście!

Wybierając karmę, nie powinniśmy kierować się wyłącznie nazwą produktu czy informacjami na froncie opakowania – karma może zawierać także inne źródła białka, o których nie wspomina się w żadnym z tych miejsc. Bardzo ważne jest więc czytanie etykiet w całości. Na opakowaniach karm gotowych często znajduje się informacja, że są „hipoalergiczne” lub że powinny być stosowane „w przebiegu atopowego zapalenia skóry”.

Można wyróżnić trzy kategorie karm gotowych

– karmy, w których większość białka pochodzi z wybranych źródeł – nie można zakładać, że nadają się one do stosowania w przebiegu diety eliminacyjnej, bo zawarte w nich białko może pochodzić z bardzo zróżnicowanych źródeł;

– karmy, w których białko pochodzi wyłącznie z wybranych źródeł (novel protein diets, NPDs) – mają szersze zastosowanie w dietach eliminacyjnych;

– karmy oparte na białkach hydrolizowanych (hydrolyzed protein diets, HPDs) – dostępne obecnie na rynku zawierają najczęściej hydrolizowane białko soi, kurczaka i łososia. Hydroliza białka powoduje zmniejszenie masy cząsteczkowej, co ogranicza prawdopodobieństwo reakcji immunologicznej. Stąd karmy produkowane na bazie takich hydrolizatów w praktyce stanowią najlepszy wybór przy wdrażaniu diety eliminacyjnej z zastosowaniem karmy gotowej. U psów stwierdzono przydatność diety na bazie hydrolizowanego białka, które w związku z niską masą cząsteczkową nie jest w stanie wywoływać reakcji alergicznej. Receptura i deklaracje umieszczone na etykiecie takich karm podlegają regulacjom właściwych aktów prawnych UE dotyczących dietetycznych karm dla zwierząt. Minusem hydrolizy białek jest obniżenie smakowitości karm. Nie należy mylić weterynaryjnych karm hipoalergicznych opartych na białku hydrolizowanym z karmami monobiałkowymi.

Zaletą wyboru gotowych karm jako diety eliminacyjnej jest łatwość ich stosowania, ale koniecznie należy przestrzegać odpowiednich dawek, by nie doszło do podania psu większej ilości niż wynika to z jego zapotrzebowania. Warto zdawać sobie sprawę, że pies z alergią pokarmową nie musi otrzymywać taką karmę do końca życia. Jeśli uda się ustabilizować stan psa z alergią pokarmową, właściciel może spróbować podać mu karmę zawierającą nowe białko, obserwując, czy wystąpią objawy kliniczne (w ciągu kilku dni lub nawet godzin).

Zdania na temat tego, czy skuteczniejsza jest gotowa dieta komercyjna czy też ta przygotowana we własnym zakresie, są podzielone. W badaniach, w których 39% opiekunów chorych psów jako dietę eliminacyjną stosowało dietę domową, 36% dietę komercyjną, a 25% podawało swoim podopiecznym oba rodzaje pokarmów, wykazano, że rodzaj diety nie miał wpływu na poprawę stanu klinicznego pacjenta. Dieta eliminacyjna spowodowała poprawę ze strony przewodu pokarmowego w prawie połowie przypadków w ciągu kilku dni, a w większości przypadków objawy alergii ustąpiły po 2-3 miesiącach.

Czas stosowania diety

Składniki diety eliminacyjnej to jedyne pożywienie, które będzie dostawał będący na niej pies. Ważny jest więc czas stosowania diety eliminacyjnej. W badaniach nad czasem trwania skutecznej diety eliminacyjnej u psów w ciągu 1-3 tygodni objawy kliniczne ustąpiły tylko u około 25% osobników, po 4-6 tygodniach u około 75%, a dopiero po 7, 8, a niekiedy po 16 tygodniach u prawie wszystkich psów. Dlatego obecnie uważa się, że minimum to 6 tygodni, najlepiej zaś, jeśli dieta potrwa ok. 12 tygodni.

Dostrzeżenie poprawy stanu klinicznego jest łatwe, kiedy jest ona wyraźna. Gdy nastąpi (etap 4), można podawać kolejno i pojedynczo te składniki pokarmowe, które zwierzę jadło wcześniej. Objawy kliniczne związane z alergią pokarmową pojawiają się u zwierząt uczulonych na dany składnik pokarmowy najczęściej w czasie od 2 do 48 godzin po jego ponownym wprowadzeniu do diety. Trzeba obserwować zwierzę przez mniej więcej 2 tygodnie, ponieważ za pewne formy alergii pokarmowej mogą być odpowiedzialne reakcje typu opóźnionego. Dopiero po tym czasie, jeśli nie wystąpią objawy związane z uczuleniem, należy dodać do diety następny składnik.

Kiedy nasz pupil pozytywnie zareaguje na nową dietę, a więc objawy alergii ustąpią lub złagodnieją, można zastosować próbę prowokacyjną (etap 5). Polega ona na podaniu poszczególnych składników wcześniej stosowanych w żywieniu zwierzęcia (oczywiście pojedynczo) w celu powtórnego wywołania obserwowanych wcześniej objawów. Taka próba pozwala uzyskać potwierdzenie, jakie składniki uczulały psa.

Pamiętajmy, że stosowana dieta może po pewnym czasie przestać działać, ponieważ u części zwierząt dochodzi do uczulania się na kolejne składniki pokarmu. Wówczas należy ponownie przeprowadzić całe postępowanie diagnostyczne (dietę eliminacyjną) i usunąć z pokarmu dany składnik.

Wprowadzanie diety eliminacyjnej

Niektórzy uważają, że zmianę pożywienia należy wprowadzić bez okresu przejściowego, gdyż usuwanie połowy problemu na etapie przejściowym nie ma sensu. Są również opinie, że dietę eliminacyjną powinno się wprowadzać stopniowo przez 3-5 dni, aby uniknąć powikłań ze strony układu pokarmowego.

Częste błędy właścicieli psów z alergią pokarmową

1. Właściciel stosuje dietę eliminacyjną i nadal podaje psu przysmaki.
2. Część domowników nie angażuje się w przestrzeganie diety i podaje zwierzęciu inne produkty/inną karmę.
3. Jeżeli w domu jest więcej psów, pacjent z alergią pokarmową może podjadać pożywienie z miski innego zwierzęcia.
4. Pies może przyjmować leki lub dodatki żywieniowe zawierające uczulające białko.

PAMIĘTAJMY!

1. Nie ma skutecznego lekarstwa na alergię pokarmową.
2. Pies dotknięty alergią pokarmową wymaga bardziej troskliwej opieki ze strony swojego właściciela.
3. Pies dotknięty alergią pokarmową wymaga konsekwentnego postępowania dietetycznego.
4. Stosując u naszego czworonoga dietę eliminacyjną, nie podawajmy mu dodatkowych 
przysmaków. Wszyscy domownicy powinni przestrzegać tej zasady. Należy pamiętać, że podawanie psu smakołyków może zakłócić działanie diety. Jeśli chcemy, aby była ona skuteczna, musimy ściśle trzymać się zaleceń.
5. Życie psa z alergią lub nietolerancją pokarmową nie musi być koszmarem właściciela.
6. Podstawa postępowania to właściwa dieta – jeżeli będziemy uważać, dolegliwość psa nie będzie sprawiać nam problemu.
7. Dieta monobiałkowa stosowana przez dłuższy czasu może doprowadzić nie tylko do niedoborów składników odżywczych, ale również do ich nadmiarów.
8. Decydując się na karmę gotową, konieczne zapoznajmy się dokładnie z jej składem.
9. Uważajmy, by pies w trakcie trwania diety eliminacyjnej nie zjadł nic przypadkowo na spacerze, i kontrolujmy dokładnie, co spożywa.

Słowniczek przydatnych określeń

• Alergia pokarmowa – immunologiczna reakcja wywołana przez spożycie pokarmu lub dodatku do żywności i skutkująca jednym lub większą liczbą objawów klinicznych.
• Anafilaksja – ostra, zagrażająca życiu, wieloukładowa reakcja alergiczna, wynikająca z ekspozycji na wyzwalający ją czynnik. U ludzi najczęstszymi przyczynami anafilaksji są pokarm, ukąszenia owadów i leki.
• Białko hydrolizowane – roślinne lub zwierzęce, uzyskiwane jest przez zastosowanie temperatury lub ciśnienia albo na drodze chemicznej, mikrobiologicznej lub enzymatycznej hydrolizy białka. Rozszczepianie białek na mniejsze fragmenty peptydowe wydaje się powodować mniej niepożądanych reakcji immunologicznych.
• Celiakia – choroba trzewna, enteropatia z nadwrażliwości na gluten, uwarunkowana odpowiedzią immunologiczną organizmu wywołaną przez gluten i związane z nim prolaminy, występująca u osób mających genetyczne predyspozycje. Nieprawidłowa reakcja immunologiczna polega na nadmiernej odpowiedzi układu odpornościowego na grupę białek zbożowych, zwanych prolaminami, a dokładniej na pochodzące z nich frakcje: gliadynę (w pszenicy), sekalinę (w życie), hordeinę (w jęczmieniu). Istnieją sprzeczne dane co do wyłączania owsa (aweniny) z diety w przypadku nietolerancji glutenu (choroba opisana u ludzi). U seterów irlandzkich została opisana nietolerancja o cechach zbliżonych do tej choroby, przy czym w jej przebiegu powstające zmiany histopatologiczne mają nieco inny przebieg.
• Hipoalergiczny produkt – to produkt, który został opracowany z myślą o zminimalizowaniu potencjału alergennego. Wbrew przekonaniu, a często także wbrew zapewnieniom producentów, hipoalergiczne właściwości karm oznaczają tylko tyle, że dana substancja lub produkt mają mniejsze szanse na wywołanie alergii. „Hipo-” to przedrostek pochodzenia greckiego oznaczający „mniej”, co oznacza, że produkt hipoalergiczny uczula mniej, a nie wcale.
• Lecytyna sojowa – tłuszcz pochodzący z ziaren soi. Lecytyna sojowa w niektórych przypadkach może zawierać śladowe ilości resztek białka sojowego, jednak ze względu na to, że lecytynę dodaje się do produktów w bardzo niewielkich ilościach, łączna ilość białka soi jest minimalna.
• Niepożądana reakcja na pokarm – nieprawidłowa lub nadmierna odpowiedź kliniczna na spożycie pokarmu lub dodatku do żywności. Może być zależna od układu immunologicznego (i określana jako alergia) lub mieć charakter nieimmunologiczny (i być określana jako nietolerancja pokarmowa).
• Nietolerancja pokarmowa, idiosynkrazja pokarmowa – reakcja na składnik pokarmu niemająca podłoża immunologicznego, ale wywołująca objawy kliniczne przypominające reakcję o charakterze immunologicznym (alergię pokarmową). Objawy niepożądanych reakcji na pokarm to uogólniony świąd, a także problemy ze strony przewodu pokarmowego, takie jak wymioty czy biegunka. W praktyce klinicznej trudno jest je rozróżnić. Nietolerancja pokarmowa bardzo często mylona jest właśnie z alergią, ponieważ obie przypadłości wyglądają bardzo podobnie. Jedyną różnicą jest fakt, że nietolerancja pokarmowa nie ma tła immunologicznego, czyli w zachodzącym procesie nie bierze udziału układ odpornościowy.
• Przejściowa niestrawność – niepożądana reakcja wynikająca z zachowań takich jak: żarłoczność, spaczone łaknienie i zjadanie niejadalnych materiałów lub odpadków.
• Reakcja toksyczna – reakcja na toksyczny składnik pokarmu.
• Reakcja farmakologiczna – niepożądana reakcja na pokarm na skutek występującej naturalnie lub dodanej substancji chemicznej wywołującej efekt lekopodobny lub farmakologiczny lub pseudoalergiczna reakcja wywołana przez wysoką zawartość histaminy w niewłaściwie zakonserwowanych rybach.

dr hab. inż. Wioletta Biel, prof. uczelni, specjalista ds. żywienia

1. Breteneder H. 1998. Plant-food and seafood allergens – an overview. Allergy. 53.

2. Bizikova P, Olivry T. 2016. A randomized, double-blinded crossover trial testing the benefit of two hydrolyzed poultry-based commercial diets for dogs with spontaneous pruritic chicken allergy. Veterinary Dermatology. 27.

3. Carlotti D.N. 2014. Cutaneous manifestations of food hypersensitivity. In: Veterinary allergy. Chichester, UK: Wiley Blackwell.108-114.

4. Gaschen F.P., Merchant S.R. 2011. Adverse food reactions in dogs and cats. Veterinary Clinics of North America: Small Animal Practice. 41 (2), 361-79.

5. FEDIAF. 2018. Nutritional Guidelines For Complete and Complementary Pet Food for Cats and Dogs (Wytyczne żywieniowe dotyczące pełnoporcjowych i uzupełniających karm dla kotów i psów). The European Pet Food Industry Federation.

6. Hołda i wsp. 2018. Qualitative and quantitative detection of chicken deoxyribonucleic acid (DNA) in dry dog foods. Journal of Animal Physiology and Animal Nutrition (Berl). 102(supl 1).

7. Jackson H.A. 2001. Diagnostic Techniques in Dermatology: The investigation and diagnosis of adverse food reactions in dogs and cats. Clinical Techniques in Small Animal Practice. 16.

8. Jeffers i wsp. 1991. Diagnostic testing of dogs for food hypersensitivity. J. Am. Vet. Med. Assoc. 198.

9. Jeffers i wsp. 1996. Responses of dogs with food allergies to single-ingredient dietary provocation. Journal of the American Veterinary Medical Association. 209.

10. Kennis R.A. 2006. Food allergies: update of pathogenesis, diagnoses, and management. Veterinary Clinics of North America: Small Animal Practice. 36.

11. Mueller i wsp. 2016. Critically appraised topic on adverse food reactions of companion animals (2): common food allergen sources in dogs and cats. BMC Veterinary Research. 12(1).

12. Okuma T.A., Hellburg R.S. 2015. Identifi cation of meat species in pet foods using a real-time polymerase chain reaction (PCR) assay. Food Control. 50.

13. Pagani i wsp. 2018. Cross-contamination in canine and feline dietetic limited-antigen wet diets. BMC Veterinary Research. 14.

14. Pegels i wsp. 2013. Detection of rabbit and hare processed material in compound feeds by TaqMan real-time PCR. Food additives & contaminants. Part A, Chemistry, Analysis, Control, Exposure & Risk Assessment. 30.

15. Prelaud P. 2010. Choroby alergiczne psów. red. wyd. pol. Zbigniew J.H. Pomorski. Elsevier Urban & Partner Wydawnictwo Wrocław.

16. Raditic i wsp. 2011. ELISA testing for common food antigens in four dry dog foods used in dietary elimination trials. Journal of Animal Physiology and Animal Nutrition. 95(1).

17. Ricci i wsp. 2018. Undeclared animal species in dry and wet novel and hydrolyzed protein diets for dogs and cats detected by microarray analysis. BMC Veterinary Research. 14.

18. Sikorska-Kopyłowicz i wsp. 2017. Użyteczność diety monobiałkowej przy diagnozie nietolerancji pokarmowej. Weterynaria w Praktyce. 9.

19. Szczepanik i wsp. 2014. Alergia pokarmowa u psów i kotów. Magazyn Weterynaryjny. 23(1).

20. Verlinden i wsp. 2006. Food Allergy in dogs and cats: a review, critical reviews in food. Science and Nutrition. 46(3).

21. White S.D. 1998. Food allergy in dogs. Compendium on continuing education for the practicing veterinarian. 20(3).